Review
چكيده
هدف از پژوهش حاضر، بررسي و تعيين ميزان انطباق چكيدة فارسي مقالههاي مجلّههاي علمي ـ پژوهشي حوزة علوم انساني با عناصر مندرج در استاندارد ايزو 214 است . روش پژوهش، پيمايشي است. به دليل تنوّع چكيدهها در اين حوزه، چكيدهها به دو دسته كلّي تقسيم شد: 1. چكيدههاي راهنما 2. چكيدههاي تمامنما. دو سياهة استخراج شده از عناصر مندرج در استاندارد ايزو 214 به عنوان ابزار پژوهش براي دو نوع چكيده موجود انتخاب گرديد. جامعة پژوهش حاضر، شامل 270 چكيده فارسي از آخرين دوره مجلّههاي علمي ـ پژوهشي در دسترس در حوزة علوم انساني بود كه تا قبل از سال 1383 موفّق به كسب رتبة علمي ـ پژوهشي از وزارت علوم، تحقيقات و فناوري شده بودند. اين تعداد نمونه به روش تصادفي انتخاب شد. يافتهها نشان داد 37/60 % چكيدههاي جامعه پژوهش از نوع چكيده راهنما و 63/39% از آنها از نوع چكيدة تمامنماست، همچنين، يافتهها نشان داد ميانگين درصد همخواني چكيدههاي راهنما با عناصر استخراج شده از استاندارد ايزو 214، 14/83 % و ميانگين درصد همخواني چكيدههاي تمامنما با عناصر مذكور70/78% است. در ادامه اطّلاعات الگوي ارائه شده براي نوشتن چكيده در بخش «راهنماي نويسندگان مقالهها» در هر مجلّه بررسي شد. نتايج پژوهش نشان داد: 1. چكيدههاي حوزه علوم انساني بيشتر از نوع چكيده راهنماست 2. در حوزه علوم انساني، چكيدههاي راهنما بيشتر از چكيدههاي تمامنما با استاندارد ايزو 214 مطابقت دارند 3. اطّلاعات ارائه شده در الگوي مجلّه براي نوشتن چكيده، عناصر محدودي از استاندارد ايزو 214 را منعكس ميكند.
كليدواژهها : چكيدة راهنما، چكيدة تمامنما، استاندارد ايزو 214، مجلّههاي علمي ـ پژوهشي، چكيدة فارسي، مقالهها.
مقدمه
رشد روزافزون متون و مدارك علمي، پژوهشي و فنّي، رويآوري به خدمات ثانويّه و منابع رديف دوم، براي آگاهي سريعتر و دقيقتر از محتواي منابع رديف اوّل را ضروريتر مينمايد. چكيدهنويسي، يكي از خدمات ثانوي براي تلخيص مطالب و محتواي مدارك است كه براي جايگزيني يا گزيده خواني متن اصلي، تهيّه و توليد ميشود. در واقع، چكيده معرّف محتواي متن در مقياسي بسيار كوچكتر از متن اصلي است (مولينا، 1376). لذا رويآوري به مطالعه آنها قبل از مطالعة متن اصلي، عمليترين شيوة مطالعة گزينشي است از بين مداركي كه هر روز بر تعداد آنها افزوده ميشود. نقش چكيده، فراهمآوري خلاصة اطّلاعات متن اصلي است. براي اطمينان از اينكه اين جايگزينها به چه ميزان رسانندة متون اصلي هستند، مقايسة عناصر مطرح در آنها با استاندارد چكيدهنويسي، توجيهپذير شده است.
بيان مسئله
در دنياي امروز، توسعةاقتصادي و فرهنگي به ميزان زيادي به تحقيق بستگي دارد.بر اين اساس است كه درصد قابل توجّهي از سرمايههاي ملّي صرف حمايت از برنامههاي تحقيقي ميشود.نتيجة تحقيق، اطّلاعاتي است كه بايد به طور مؤثر، سريع و كافي در دسترس ديگرانقرارگيرد (مهدوي،1366).جديدترين يافتههاي پژوهشي را ميتوان در مجلّهها يافت، امّا با افزايش روزافزون توليدات علمي، مطالعة متن كامل همة پژوهشها غير ممكن شده است و هيچ كس قادر نخواهد بود با مطالعة متن كامل نوشتهها، از تمام آنچه دربارة دانش مورد علاقة وي نوشته شده، اطّلاع حاصل كند. در اين شرايط، چكيدة مقالههاميتواند مشكل وقت و انرژي را در مطالعة اطّلاعات توليد شده كاهش دهد و همچنين عامل اصلي انتخاب مقالهها و تعيين كنندة نياز يا بينيازي مراجعان به مطالعة متن اصلي و بهرهوري از نتايج مطرح شده در آن و نيز يكي از ابزارهاي جستجو، اشاعه و بازيابي در پايگاههاي اطّلاعرساني باشد. بدين ترتيب، تعيين ميزان انطباق اين چكيدهها با استانداردهاي بينالمللي، يكي از راههاي اساسي بهينهسازي اطّلاعات آنها و ايجاد زمـينة همسويي و هماهنگي با روندهاي جهاني به شمار ميآيد و با توجّه به نقش چكيده در افزايش سرعت و دقّت بازيابي اطّلاعات مرتبط با نيازهاي اطّلاعاتي، تعيين ميزان انطباق، محكي براي برآورد فاصله با اين استاندارد و به تبع آن، ايجاد هماهنگي در چكيدههاست.
اهميّت و اهداف پژوهش
هدف اصلي پژوهش حاضر،تعيينكيفيّت مندرجات چكيدههاي مقالات مجلّههاي علمي ـپژوهشي فارسياز طريق شناسايي نقاط قوّت و ضعف چكيدهها با تأكيد بر رعايت استاندارد بينالمللي ايزو 214 است و ميتواند در يكدست كردن روشهاي فشردهسازي به منظور ايجاد شرايط مناسب براي سهيمشدن سازمانها درمنابع اطّلاعاتي يكديگر مفيد و مؤثر واقع گردد.
اهداف ديگر اين پژوهش عبارت است از:
1. گسترش ديد و توجّه به ديگر معيارهاي تهيّة چكيدههاي مقالات (مانند آنچه در نمونههاي مشابه خارجي انجام شده است).
2. توجّه به نوع مقالات (مقالات مروري و مقالات پژوهشي) موجود در اين حوزه و تعيين نسبت حضور آنها و ميزان انطباق چكيدههاي هر نوع مقاله با معيارهاي تعيين شده براي چكيده
3. توجّه به الگوهاي احتمالي موجود در هر مجلّه و تعيين ميزان رعايت الگوهاي احتمالي براي تهيّه چكيدهها
4. شناسايي الگويي كه در مقايسه با ديگر الگوها، بيشتر به معيارهاي تهيه شده در استاندارد ايزو 214 توجّه دارد.
پرسشهاي پژوهش
1. عناصر كليدي چكيده مقالههاي علمي ـ پژوهشي حوزة علوم انساني تا چه ميزان با عناصر كليدي مندرج در استاندارد ايزو 214 همخواني دارد؟
2. نقاط ضعف و قوّت چكيدههاي تهيّه شده در حوزة علوم انساني چيست؟
3. در صورت وجود الگوي خاص براي تهيّة چكيدههاي هر مجلّه، چكيدههاي آن مجلّه تا چه ميزان از الگوي ارائه شده پيروي ميكند؟
4. الگوهايي كه مجلّه تهيه كرده، تا چه ميزان با عناصر تعيين شده در استاندارد ايزو همخواني دارد؟
روش پژوهش
پژوهش حاضر را ميتوان پژوهشي پيمايشي، از نوع توصيفي دانست. تحقيق پيمايشي از نوع توصيفي براي بررسي توزيع ويژگيهاي يك جامعه بهكار ميرود. پژوهش حاضر نيز با روش تحقيق پيمايشي به بررسي وضعيّت و شرايط تعدادي از چكيدههاي فارسي مقالههاي مجلّههاي علمي ـ تمامنماي حوزة علوم انساني بر اساس معيارهاي ذكر شده در استاندارد " ايزو 214 " بررسي كرده است.
جامعة آماري و نمونة آماري
جامعه آماري اين پژوهش، شامل 907 چكيده فارسي مقالات مجلّههاي علمي ـ پژوهشي در حوزة علوم انساني است كه آخرين دورة آن در كتابخانههاي در دسترس وجود دارد. براي تعيين حجم نمونه، جدول «مورگان» مورد استفاده قرار گرفت (دياني، 1378، ص67). طبق اين جدول، تعداد 270 چكيده براي نمونه لازم شناخته شد. اين تعداد نمونه با توجّه به نسبت حضور هر يك از انواع چكيدهها (چكيده راهنما و چكيدة تمامنما) انتخاب و براي انتخاب، از روش انتخاب تصادفي استفاده گرديد.
تاريخچة چكيده و چكيدهنويسي
مشكل دسترسي به نوشتهها، پديدة قرن بيستم نيست، بلكه اين مشكل تقريباً از زماني كه نوشتن آغاز شد، وجود داشته است. تاريخ چكيدهنويسي به ادوار باستاني، وقتي كه نوشتن روي الواح گلي آغاز شد، بر ميگردد. «فرانسيسجي.ويتي» كه بررسي جامعي درباره تاريخ چكيدهنويسي انجام داده است، ميگويد اسنادي به خط ميخي در بينالنّهرين مربوط به هزارة دوم قبل از ميلاد مسيح كشف شده كه در آنها مطالبي شبيه چكيده وجود دارد. در مواردي هم الواحي يافت شده كه روي يكي از آنها متن كامل و روي ديگري چكيده متن نوشته شده است. «ويتي» در ادامه اشاره ميكند دانشمنداني كه در كتابخانة بزرگ اسكندريه مطالعه و تحقيق ميكردهاند، در يافته بودند كه مطالعه ومراجعه به تعداد زيادي مدرك، آن هم به صورت لولههاي پاپيروس، كار دشواري است و لذا براي سهولتِ دستيابي، چكيده آنها را تهيّه ميكردند و هدف از اين كار، فراهمآوري اطّلاعات فشرده، دربارة اصل مدرك و سهولت جستجو يا بازخواني آنها بوده است. استفاده از چكيده منحصر به كتابداران و دانشمندان نبوده است؛ دولتمردان نيز به دليل نبود زمان كافي براي خواندن گزارشها، از خلاصة مطالب استفاده ميكردند. در قرون وسطي، كاتبان چكيدة مطالب را به صورت شفاهي براي پادشاهان كه گاه بيسواد نيز بودند، بيان ميكردند. از قرن هفدهم، چكيدةنامههايي مشابه چكيدةنامههاي امروزي ظاهر شد. نخستين نشرية ادواري چكيده براي اشاعة اطّلاعات در سطح عموم «مجلّة دانشمندان»[3] نام داشت كه در سال 1665 در پاريس چاپ شد. اين نشرية هفتگي در مقدمّة اوّلين شمارة خود، هدف از انتشار آن را مطّلع كردن خوانندگان از مسائل و مطالب مهم و جديد اعلام كرد. در اين قرن، با توجّه به زمينههاي تاريخي و تقسيم شدن اروپا، مهار شديد مرزهاي بين كشورها توسط حاكمان، ارتباطات و حمل و نقل نامناسب و علاقة حاكمان براي آگاهي داشتن از مسائل ساير كشورها، چكيده اهميّت زيادي پيدا كرد. رفتهرفته، چكيده از يك وسيلة ارتباطي اختصاصي به يك نظام اشاعة اطّلاعات تبديل شد (مهدوي،1366).
قرن 19 آغاز گرايشهاي تخصّصي و به دنبال آن پيدايش چكيدههاي تخصّصي بود. در سال 1898، براي نخستين بار «چكيدههاي علوم» كه يك چكيدهنامة تخصصّي بود انتشار يافت. قرنِ بيستم دوران ارتقاي سطح چكيدهنويسي بود و روندِ تخصّصي شدن مجلّهها ادامه داشت؛ در نيمة دوّم قرن 20، «لوان»[4] (1958، Loan) بر اساس معيار بسامدِ واژه يا عبارت براي انتخاب جملات در مدرك، «چكيدهنويسي خود كار»[5] را پايهگذاري كرد (لنكستر، 1382، ص402).
چكيدهنويسي به شيوة نسبتاً نظاميافتة آن در ايران، براي نخستين بار در «مركز اسناد و مدارك علمي مؤسّسة تحقيقات و برنامهريزي علمي و آموزشي» معمول گرديد. نخستين مجلّة چكيده در ايران در سال 1348 با 148 چكيدة مربوط به مقالههاي علوم و علوم اجتماعي، توسط مركز اسناد و مدارك علمي منتشر گرديد. هم اكنون نيز مركز اطّلاعات و مدارك علمي ايران، تهيّة چكيده از متون علمي فارسي و غيرفارسي را در زمينههاي مختلف موضوعي بر عهده دارد و آن را به صورت چاپي و صفحة فشرده در اختيار متقاضيان قرار ميدهد (كولائيان، 1380).
معادل انگليسي امروزي واژة چكيده «Abstract» و معادل فرانسة آن «ésuméR» و معادل عربي آن «مُلَخَّص» است، اين واژه، توسط افراد مختلف با معاني مختلف بهكار برده شده است.
بنا بر تعريف «پائو» (1378): «چكيده فشردة دقيق محتواي مهم مدرك است كه هدفها، دامنة شمول ويافتههاي عمدة آن را عرضه ميكند».
«مولينا»[6] (1376)، چكيدهنويسي را شامل فرايندهاي ادراكي، تفسيري، گزينشي و خلّاق ميداند كه مهمترين هدف آن، تجديد ساختار اطلاعات مدرك در مقياس كوچكتر است. از نظر وي، متن مدرك همانند درختي است كه بايد دو فرايند را طي كند تا به چكيده تبديل شود. اين دو فرايند عبارت است از: الف) هَرَس: قطع و حذف بخشهاي اضافي و حفظ شاخههاي اصلي ب) عُصارهگيري متن و دستيابي به لبّ ِمطلب و درونمايه.
در واقع ميتوان گفت هدف از تهيّة چكيده، تأمين نياز به آگاهيرساني جاري و كمك به خواننده (به دليل محدوديّت ذهن آدمي در حفظ و يادگيري) در ارزيابي محتواي مدرك و ارتباط احتمالي آن يا تصميمگيري دربارة استفاده يا عدمِ استفاده از متن اصلي، جلوگيري از دوبارهكاري و تأخير در تحقيقات در حال پيشرفت، كاهش هزينهها و مقابله با توليدات مستمرّ و بيش از حدّ است.
«مهدوي» (1366) موارد كاربرد و استفادة چكيدهها را در اين سرعنوانها خلاصه كرده است: افزايش خدمات آگاهيرساني ِجاري، صرفهجويي در وقت، غلبه بر مانع زبان، سهولت انتخاب، سهولت جستجو و كمك در تهيّة كتابشناسيها و نقد و بررسيها.
«داورپناه» (1381) 9 نوع چكيده[7] را تعريف كرده كه دو نوع از آن تعاريف كه در حوزة كار اين پژوهش ميگنجد، موارد زير است:
ـ چكيدة تمامنما[8] : اين نوع چكيده شامل تمام مطالبِ مهم و اساسي يك نوشته و نتايج كمّي و كيفي مندرج در آن است؛ نيز خلاصهاي روشن از مباحثات و يافتههاي اساسي مدرك را ارائه ميدهد. اين نوع چكيده بيشتر در حوزة علوم و فنون كاربرد دارد.
ـ چكيدة راهنما[9] : به مطالب مهم اشاره ميكند، بدون آن كه متعرّض دادههاي كيفي و كمّي آن شود. در واقع، راهنماي محتواي يك نوشته است. اين نوع چكيده بيشتر در حوزة علوم انساني كاربرد دارد.
پيشينة علمي و مرور متون مربوط
تحقيقات و مطالعات انجام شده در حوزة چكيدهنويسي، هر يك از منظري خاص به بررسي اين حوزه پرداخته است كه در زير،دربارة هر يك از اين تحقيقات، به اختصار توضيح داده ميشود.
الف) پيشينة پژوهش در خارج از كشور
«تنوپير و جاسكو»[10]در ادامة كاري كه «كوئيتز و درانبرگ»[11] (1993)انجام داده بودند، دربارة معيار سنجشِ خوانايي چكيدهها بر پاية معيار پيروي از سبكِ محتواي متن ـ كه يكي از معيارهاي ذكر شده در «استاندارد ملّي آمريكا»است ـمطالعه كردند.آنها دو معيار آگاهي بخشيدن به خواننده و جامعيّت چكيدهها را هم مدّ نظر قرار دادند. جامعة پژوهش آنها سه لوح فشردة نمايههاي نشريات معتبر بود كه حاوي چكيده بود. آنها متون جامعة پژوهش را با توجّه و تأكيد بر مسائل زباني و دستور زبان بررسي و تحليل كردند و به اين نتيجه رسيدند كه افعال مجهول، حروف اضافه، جملات متعدّد در هر بند، كلمات متعدّد در هر جمله و كلمات پر هجا، خوانايي چكيده را به نحو چشمگيري كاهش ميدهد. معياراشاره شده در «استاندارد ملّي آمريكا» از زاويه و وجهِ ديگري بررسي و سنجش شد، زيرا به نظر ميرسيد جامعيّت مثل ديگر معيارها به راحتي قابل سنجش نباشد و آن را بايد بر پاية نيازهاي شخصي كاربران سنجيد. مطالعه نشان داد كه معيارهاي عيني كيفيّت چكيدهها كمتر از ديدگاه ذهني سنجش چكيدهها مسئله سازند.
«هاوكينز»[12]، «لارسون»[13] و «كاتون»[14] (2003) با استفاده از 3000 چكيده از چكيدههايي كه ساختار و تركيب بندي جديد در حوزة علوم اطلاعرساني را داشتند، سودمندي ساختار بازنگري شده را بررسي كردند. آنها ميخواستند بدانند كه آيا ساختار جديد، به ميزان كافي، مطالب مرتبط با علم اطلاعرساني (مثل پايگاه «ليزا») را بازيابي ميكند يا نه. ساختار مورد نظر با جمع آوري عبارتهايي از گروههاي موجود در 13 سر عنوان اصلي تهيّه شد. هر چكيده فقط در يك شماره رده بندي كه معرّف يك سرعنوان اصلي و يك سر عنوان فرعي براي كاربران است، آمد. با نگاهي به توزيع چكيدهها در هر بخش، معلوم شد كه تركيب بعضي از آنها در دستهها با هم به طور صحيح مرتبط است، با حضور چكيدههاي ردهبندي نشده، وجود شكاف بين چكيدهها آشكار گرديد، فقط 19 درصد از جامعة مورد مطالعه در سرعنوان اصلي خود حضور داشت. آزمون با 1265 چكيده تكرار شد و نشان داد كه چكيدهها در 11 بخش اصلي، توزيع مناسبي دارد. سرعنوانهاي فرعي هم آزمايش گرديد، ولي تنها به عنوان بخشهاي گسترشپذير در نظر گرفته شدند.
ب) پيشينه علمي ومرور متون در ايران
با بررسي مطالعات انجام شدهدربارة چكيده و چكيدهنويسي در ايران، معلوم شد مطالعات و پژوهشهاي معدودي درباره موضوع پژوهش انجام شده است. به هر حال، ذكر معدود پژوهشهاي انجام شده براي آگاهي از تحقيقهاي پيشين، شيوة انجام كار و نتايج حاصل از آن ضروري به نظر ميرسد در ادامه، به ترتيب سال انجام پژوهش آنها را شرح دادهايم:
«حفيظي اردكاني» (1378) در تحقيق خود با هدف تعيين ميزان رعايت استاندارد ايزو در تهيه چكيده پاياننامههاي كارشناسي ارشد دانشگاه تربيت مدرس و دانشگاه تهران در فاصله سالهاي 1374-1376، استانداردهاي چكيدهنويسي را پس از ترجمه و تعيين موارد لازم،سياههبندي كرده. دادههاي حاصل، از 100 عنوان پاياننامه از هر دانشگاه با انتخاب تصادفي و به تفكيك سال، دانشگاه ودانشكده، جمعبندي و تجزيه و تحليل شد. وي در نهايت دريافت كه در نمونه تحقيق، 6/58%استاندارد ها رعايت شده است و از لحاظ ميزان رعايت استانداردها، اختلاف معناداري ميان دو دانشگاه وجود ندارد.
" مختاري" (1383) در پژوهش پاياننامهاي خود تحت عنوان «ميزان انطباق چكيدة مقالات مجلّههاي دانشگاههاي علوم پزشكي با دستورالعملهاي «گروه ونكوور» و استاندارد «ايزو 214»، با تهيّه دو سياهة مجزّا، به توصيف و تحليل ميزان انطباق پرداخت. او در نهايت دريافت كه در كل، ميزان انطباق چكيدههاي مورد پژوهش با استاندارد «ايزو»، 9/83% و با گروه ونكوور 03/82%است. جامعه پژوهش در بخش «بيان يافتهها» با 8/97% بيشترين و در بخش «برگرفته شدن كليدواژهها از متن» با 4/50% كمترين ميزان مطابقت را با دستور العمل «گروه ونكوور» داشته است، در انطباق با استاندارد «ايزو 214» «جايگاه چكيده» با 100%، بيشترين و «جملة مبيّن موضوع» با 3/37%، كمترين ميزان انطباق را داشته است.
تجزيه و تحليل دادهها
با توجّه به ويژگيهاي سؤالهاي پژوهش و اهداف تحقيق، و بررسي تحليل يافتهها، از جدول فراواني و درصد فراواني، ميانگين، نمودارهاي ستوني و آمار استنباطي غيرپارامتري استفاده شده است.يافتهها نشان ميدهد چكيدههاي اين حوزه، در كل، بيشتر از نوع چكيدههاي راهنماست (جدول شماره1). اين يافته، در بررسي چكيدههاي اين حوزه بسيار مهم است؛ چون براي ارزيابي هر نوع چكيده، بايد محتوا و ماهيّت چكيده را مبنا قرار داد.
جدول1. جدول فراوني و درصد فراواني چكيدههاي راهنما و تمامنما
نوع چكيده
|
فراواني
|
درصد
|
چكيده راهنما
|
163
|
37/60
|
چكيده تمامنما
|
107
|
63/39
|
X2
|
6/11
|
|
P
|
000/0
|
|
يافتههاي پژوهش نشان ميدهد كه چكيدههاي راهنماي جامعة پژوهش (با ميانگين درصد همخواني14/83%) بيشتر از چكيدههاي تمامنما (با ميانگين درصد همخواني 80/78%) با عناصر برگزيدة استاندارد ايزو 214 مطابقت دارد. (جدول شماره2)
جدول2. مقايسة ميانگين درصد نهايي هر دو نوع چكيده
انحراف معيار
|
ميانگين
|
بيشترين
|
كمترين
|
تعداد عناصر بررسي شده
|
نوع چكيده
|
72336/14
|
14/83
|
00/100
|
42/53
|
18
|
چكيدة راهنما
|
22439/17
|
69/78
|
00/100
|
58/49
|
21
|
چكيدة تمامنما
|
در بررسي ميزان همخواني چكيدههاي راهنماي حوزة علوم انساني با 18 عنصر برگزيده از استاندارد ايزو 214 معلوم گرديد كه عنصر «ذكر اطّلاعات كتابشناختي مقاله در صفحة چكيده» با 100%، بيشترين و عنصر «پرهيز از كاربرد جملات طولاني» با 42/53%، كمترين ميزان مطابقت را با استاندارد ايزو 214 داشته است. در بررسي ميزان همخواني چكيدههاي تمامنماي اين حوزه، مشخّص شد عنصر «ذكر اطّلاعات كتابشناسي مقاله در صفحة چكيده» با 100%، بيشترين و عنصر «بيان يافتههاي پژوهش» با 58/49%، كمترين ميزان انطباق را با عناصر گزينشي اين استاندارد داشته است. با نگاهي به نمودار شماره 1، روشن ميشود كه در چكيدههاي راهنما، مجلّة بررسيهاي «حسابداري و حسابرسي» با 59/92%، بالاترين رتبه را در ميزان همخواني با استاندارد مذكور را به خود اختصاص داده است. مجلّة «نامة علوم اجتماعي دانشگاه تهران» با 74/90 % و مجلّة «روانشناسي و علوم تربيتي دانشگاه شهيد چمران اهواز» با 89/88 % در رتبههاي بعدي جاي دارند. در جامعة چكيدههاي راهنماي اين حوزه، مجلّة «مطالعات اسلامي دانشكدة الهيّات دانشگاه فردوسي مشهد» با 22/72% كمترين ميزان مطابقت را با عناصر برگزيده از استاندارد ايزو 214 داشت.
با نگاهي به نمودار 2، روشن ميشود كه در گروه چكيدههاي تمامنما، «مجلّة پژوهشي دانشگاه اصفهان» با 84/90%، بيشترين ميزان مطابقت با استاندارد ايزو را دارد و مجلّههاي «پژوهش هاي اقتصادي دانشگاه تهران» با 30/87% و چكيدة «مجلّههاي روانشناسي و علوم تربيتي دانشگاه شهيد چمران اهواز» و مجلّة «مفيد دانشگاه مفيد» با 71/85% به طور مشترك در رتبه هاي بعدي قرار دارند و چكيدههاي «مجلّة مدرّس» دانشگاه تربيت مدرّس با 25/68%، كمترين ميزان مطابقت را با عناصر مذكور دارد.
از 31 مجلّة در دست بررسي، تعداد 30 مجلّه، الگويي هر چند مختصر را براي تدوين چكيده در قالب پيشنهاد (با ذكر عبارتهايي نظير بهتر است) يا الزام (در قالب عبارتهايي مثل: بايد) ارائه كرده بودند؛ يعني 77/96% از مجلّههاي تحت پوشش جامعة مورد مطالعه داراي الگو براي تهيّة چكيده است. الگوهاي ارائه شده، در مقايسه با عناصر مندرج در استاندارد ايزو 214 بسيار مختصر است و اغلب به 1 تا3 عنصر در تهيّة چكيده اشاره دارد. با وجود اينكه عناصر محدودي در الگوي مجلّهها براي تهيّة چكيده ارائه شده است، بيشتر چكيدهها از داشتن معدود عناصر ذكر شده در الگو هم محرومند. در عمل ثابت شد كه فقط 20% از چكيدههاي جامعة پژوهش، الگوي ارائه شده را به طور كامل (100%) رعايت كردهاند. مجلّة «پژوهشهاي اقتصادي ايران ـ دانشگاه علامه طباطبائي» با 30/33 % كمترين همخواني را با الگوي ارائه شده در بخش «راهنماي نويسندگان مقالهها» داشت. نتايج نشان داد كه در كل، ميزان مطابقت الگوهاي ارائه شده در هر مجله با استاندارد ايزو 214، در گروه چكيدههاي راهنما، 92/10 % و در گروه چكيدههاي تمامنما 72/8 % است.
نتيجهگيري
كيفيّت چكيدههاي فارسي مجلّههاي علمي ـ پژوهشي حوزة علوم انساني با هدف ارائة تصويري از وضعيّت فعلي آنها بررسيشده است؛ بر اساس تجزيه و تحليل يافتههاي پژوهش، نتايج زير به دست آمد:
1. بيشتر چكيده فارسي مقالههاي مجلّههاي علمي ـ پژوهشي حوزة علوم انساني از نوع چكيدة راهنماست.
2. چكيدههاي راهنماي جامعة پژوهش، بيشتر از چكيدههاي تمامنما با استاندارد ايزو 214 مطابقت دارد.
3. در بررسي وضعيّت الگوهاي ارائه شدة توسط مجلّهها معلوم شد كه 77/96% از مجلّههاي جامعة پژوهش، در خود الگوهايي را ارئه نموده و 64/75 درصد از چكيدههاي اين مجلهها اين الگوها را رعايت كردهاند.
4. يافتهها نشان داد الگوهاي تهيّه شدة مجلّه در چكيدههاي مروري در كل 92/10% با عناصر تعيين شده در استاندارد ايزو 214 همخواني دارد. نيز الگوهاي تهيّه شدة مجلّه در چكيدههاي پژوهشي، در مجموع 72/8% با عناصر تعيين شده در استاندارد ايزو 214 همخواني دارد.
ارائة دستاوردها و پيشنهادهاي پژوهش
اوّلين دستاورد اين پژوهش، تهيّة سياهة مجزّا براي ارزيابي چكيدههاي راهنما و چكيدههاي تمامنما در حوزة علوم انساني است كه در مطالعات انجام شدة مشابه، به اين مسئله اشاره نشده است. دستاورد ديگر اين پژوهش، ارائة الگوي چكيدهنويسي است كه ميتواند در بخش «راهنماي نويسندگان» مجلّههاي حوزة علوم انساني گنجانده شود.[15]
با توجّه به بررسيهاي انجام شده و پاسخگويي به پرسشهاي اين پژوهش، پيشنهادهاي زير ارائه ميشود:
1. مطالعة استانداردها و راهنماهاي موجود براي بررسي مقايسهاي آنها به منظور ارائة سياهة كاملتر در تدوين چكيدة حوزههاي مختلف علوم.
2. ارائة الگوهاي كاملتر در بخش راهنماي نويسندگان مقالهها در هر مجلّه براي نوشتن چكيده و الزام محقّقان و نويسندگان به رعايت اين معيارها بويژه در سازمان هايي كه خدمات چكيدهنويسي انجام ميدهند.
3. ارسال جزوههاي آموزش چكيدهنويسي براي محقّقان، نويسندگان، اساتيد و تمام كساني كه در زمينة چكيدهنويسي فعاليّت دارند.
4. استفاده از متخصّصان چكيدهنويسي و مهارتهاي زباني در ويرايش چكيدههاي ارسالي نويسندگان به دفتر مجلّهها.
5. ارائة آموزشهاي لازم براي چكيدهنويسي و نمايهسازي در مقاطع مختلف تحصيلي رشتة كتابداري و اطلاعرساني، به منظور عملكرد بهتر و كارآمدتر دانشآموختگان اين رشته در محيط كاري.
پيوست1
الگوي پيشنهادي براي نوشتن چكيده در بخش «راهنماي نويسندگان مقالهها»
چكيده در مقالة پژوهشي بايد شامل اهداف، روش، ابزار، يافتهها و نتايج پژوهش و در ساير چكيدهها شامل هدف، بحث و تفسير و نتيجهگيري باشد و با رعايت مسائل زباني (نظير استفاده از وجه معلوم، پرهيز از اصطلاحات ناآشنا يا توضيح آنها در صورت استفاده، بيان ضماير در قالب سوم شخص، پرهيز از ارجاع، استفاده از جملههاي كامل و كوتاه) در 150 تا 250 كلمه در قالب يك بند تهيّه شود و داراي كليدواژه برگرفته از محتواي متن اصلي باشد.
منابع
ـ پينتو مولينا، ماريا ( 1376). «الگويي روش شناختي براي چكيدهنويسي مستند»،ترجمة علي مزيناني، فصلنامه پيام كتابخانه، دورة هفتم، شمارة 1(بهار): 55- 68.
ـ حفيظي اردكاني، محسن ( 1378).تعيين ميزان رعايت استاندارد در تهيه چكيده فارسي پاياننامههاي كارشناسي ارشد دانشگاه تربيت مدرّس و دانشگاه تهران بين سالهاي 1374- 1376،پاياننامه كارشناسي ارشدكتابداري و اطّلاعرساني، دانشگاه علوم انساني، دانشگاه تربيت مدرّس.
ـ داورپناه، محمّدرضا (1382). جستجوي اطّلاعات علمي و پژوهشي در منابع چاپي و الكترونيكي، تهران : دبيزش.
ـ دياني، محمّدحسين ( 1378). «حجم نمونه در پژوهش هاي پيمايشي»،كتابداري و اطلاعرساني، فصلنامة كتابخانه مركزي و مركز اسناد آستان قدس رضوي، ج.2 ش3 (پاييز): 59-69.
ـ لانكستر، ويلهلم (1382 ). نمايهسازي و چكيدهنويسي، ترجمه عبِاس گيلوري، تهران: چاپار.
ـ مختاري، حيدر (1382). « انطباق چكيده مقالههاي مجلات دانشگاههاي علوم پزشكي با دستور العمل هاي گروه ونكوور و استاندارد ايزو 214 ».فصلنامه كتاب، شماره57، (بهار): 42-52.
ـ مهدوي، محمدنقي (1366).چكيدهنويسي، مفاهيم و روشها،تهران: مركز اسناد علمي و فرهنگي.
- Borko , H. (1963). “ Criteria for Acceptable Abstracts :A Survey of Abstractors “ American Documentation ,14 : 60-149 .
- Fidel , R.(1986). ” Writing Abstracts for Free-Text Searching “, Journal of Documentation ,42(1) : 11-22, Available online at: http: //www.sid.ir/Fa/JournalList.asp (Viewed on 2005/05/10)
- Hartley , James ( 2003). ” Improving the Clarity of Journal Abstracts in Psychology ”. Science Communication , 24(3): 366-379, Available online at :http://scx.sagepub.com/cgi/content/abstract /24/3/366 (Viewed on 2005/05/21)
- International Organization for Standardization, Documentation : Abstracts for Publication and Documentation ( 1976 ). Geneva , Iso.
- Narine , Lutchmie et al (1991). ” Quality of Abstract of Original Research Articles in CMAJ in 1989 ”, Canadian Medical Association Journal , 144 (4) : 449 _ 453.
- Pinto , Maria (2003) . “Engineering the Production of Meta-Information: The Abstracting Concern”.
- Tibbo , Helen Ruth , Kidd, Advisor : Jerry S. (1992 ). “Abstracts, Online Searching, and the Humanities : An Analysis of the Structure and Content of Abstracts of Historical Discourse ”. Library
- Thompson , C.W. (1973). The Function of Abstracts in the Initial Screening of Technical Documents by the User. Information Science , 24: 270-276.
1. برگرفته از پايان نامة كارشناسي ارشد، به راهنمايي دكتر محمد حسين دياني.
2. كارشناسي ارشد كتابداري و اطلاع رساني دانشگاه فردوسي مشهد.
2. Automatic Abstracting.
1. «داورپناه» به انواع ديگري هم اشاره ميكند كه عبارت است از: چكيدة تلگرافي، چكيدة ـسو گرفته، گفتة راهنما، چكيدة عنواني، عنوان محتوا نما و چكيدة گزارماني.