چكيده پژوهش حاضر با هدف ارزيابي كتاب‌هاي مرجع تخصصي فارسي و لاتين كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد، به روش پيمايشي و با استفاده از شيوة كتابسنجي انجام شد. براي انجام اين پژوهش سياهه‌هاي وارسي از منابع مرجع تخصصي فارسي و لاتين كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد به تفكيك دانشكده‌ها تهيه شدند. سپس سياهة مراجع تخصصي فارسي با پايگاه «كتيبه» و «كتابشناسي ملي ايران»، و سياهة مراجع تخصصي لاتين با راهنماي «والفورد» و سايت «آمازون» مقايسه شدند. نتايج نشان داد: 91 درصد منابع مرجع تخصصي فارسي و 23/85 درصد منابع مرجع تخصصي لاتين موجود در كتابخانه‌ها روزآمد هستند، ميزان جامعيت كتابخانه‌هاي اين دانشگاه نسبت به بازار نشر 61 درصد مي‌باشد و 30درصد از منابع مرجع تخصصي لاتين اين كتابخانه‌ها در راهنماي «والفورد» معرفي شده‌اند. همچنين، از نظر موضوعي بين منابع مرجع تخصصي فارسي انتشاريافته در ايران و منابع مرجع تخصصي فارسي موجود در كتابخانه‌ها و حوزه‌هاي موضوعي مورد توجه اين دانشگاه تعادل نسبي وجود دارد. كليدواژه‌ها: كتاب‌هاي مرجع كتابخانه‌هاي دانشگاهي، دانشگاه فردوسي مشهد، ارزيابي مقدمه و بيان مسئله وجود منابع مرجع در دنياي كنوني كه با انبوهي از اطلاعات و انتشارات مواجه هستيم، براي پيشبرد آموزش و پژوهش اهميت بسيار دارد. آموزش و پژوهش دو كاركرد عمدة دانشگاه به شمار مي‌آيند. در تمامي مراحل انجام يك پژوهش (از جمله در تهية پيشينة پژوهش) استفاده از كتاب‌هاي مرجع (از قبيل چكيده‌نامه‌ها، نمايه‌نامه‌ها، مقاله‌نامه‌ها و...) ضروري است. اين منابع ارزشمند، استفاده از دانش بشري را براي استفاده‌كنندگان آسان كرده‌اند و بخشي از نيازهاي آموزشي و اطلاعاتي استادان، دانشجويان و ديگر اقشار جامعه را تأمين مي‌كنند. رشد چشمگير پذيرفتهشدگان دانشگاه‌ها، افزايش رشته‌ها و مقاطع تحصيلي مختلف، افزايش تعداد كادر آموزشي دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالي كشور و نيز مراكز و مؤسسات آموزشي و پژوهشي، نياز به وجود منابع مرجع جديد، معتبر و متناسب با نياز جامعة استفاده‌كنندگان از كتابخانه‌هاي دانشگاهي را افزايش مي‌دهد. دانشگاه فردوسي مشهد نيز مانند برخي ديگر از دانشگاه‌هاي ايران در مقاطع و گرايش‌هاي تحصيلات تكميلي رشد كرده است. بر اساس آخرين اطلاعات موجود در قسمت «راهنما»ي سايت پيشين دانشگاه فردوسي مشهد[4]، در زمان انجام اين پژوهش يعني سال 1382، اين دانشگاه داراي حدود 15000 دانشجو، 640 نفر عضو هيئت علمي و بيش از 140 رشته و گرايش تحصيلي در مقاطع كارداني، كارشناسي و تحصيلات تكميلي در 66 گروه آموزشي بوده است. با توجه به چنين رشدي در اين دانشگاه و نياز جامعة دانشگاهي (بخصوص دانشجويان تحصيلات تكميلي و استادان) به منابع مرجع، مجموعة مرجع اين دانشگاه‌ تاكنون مورد ارزيابي قرار نگرفته است و مشخص نيست كه منابع مرجع تخصصي فارسي و لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد از نظر مجموعه‌سازي چه وضعيتي دارند. بنابراين، ضروري به نظر مي‌رسد از طريق انجام پژوهشي به مشكلات مجموعه پي برد. پژوهش‌هاي انجام شده در خارج از ايران ارزيابي مجموعة مرجع كتابخانه‌ها در ايران براي اولين بار در سال 1356 انجام شد. در اين سال «دغاغله» (1356) در پايان‌نامة كارشناسي ارشد خود، مجموعه كتاب‌هاي مرجع كتابخانه دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه شهيد چمران را (كه در آن زمان «دانشگاه جندي شاپور» ناميده مي‌شد) مورد بررسي قرار داد. بررسي او بر مجموعه كتاب‌هاي مرجع انگليسي، فارسي و فرانسه در كتابخانة آن دانشكده تأكيد داشت. در اين پژوهش براي ارزيابي كتاب‌هاي علوم انساني، از كتاب «راجرز»[5] و براي ارزيابي كتاب‌هاي انگليسي و فرانسوي از كتاب «شيهي»[6] استفاده شده است. مقايسة كتاب‌هاي فوق با مجموعه كتاب‌هاي مرجع اين كتابخانه نشان داد كه 3/9 درصد از كتاب‌هاي مرجع موجود در كتاب «راجرز» در كتابخانة مورد پژوهش موجود بوده. همچنين، 1/14 درصد از مراجع ادبيات انگليسي و 37/3 درصد مراجع ادبيات فرانسه موجود در كتاب «شيهي» در كتابخانة دانشكدة ادبيات و علوم انساني وجود داشت. در همان راستا و در همين سال، «جنتي» (1356) منابع مرجع رشته‌هاي علوم انساني كتابخانه ملاصدراي دانشگاه شيراز را مورد ارزيابي قرار داد. «جنتي» با استفاده از روش مشاهدة عيني و مقايسة مجموعة مرجع با استانداردهاي بين‌المللي در زمينة ارزيابي مراجع، فرضية خود مبني بر ناكافي‌بودن تعداد منابع مرجع در آن كتابخانه را به اثبات رسانيد. در سال بعد «جوكار»(1357) در پژوهشي مشابه، كتاب‌هاي مرجع رشته‌هاي فيزيك، شيمي و زيست‌شناسي كتابخانه ملاصدراي دانشگاه شيراز را مورد ارزيابي قرار داد. وي اطلاعات موردنياز خود را از طريق مصاحبه، مشاهدة عيني، و مقايسة مجموعة اين كتابخانه با سه منبع مرجع معتبر لاتين در زمينه‌هاي ذكرشده گردآوري كرد. مقايسة انجام شده نشان داد كه اين كتابخانه تنها 75/37 درصد از كتاب‌هاي لاتين معرفي شده در سه منبع مرجع لاتين را دارا است. از مصاحبه با استادان بخش‌هاي مربوطه نيز چنين نتيجه‌گيري شد كه منابع موجود، 63 درصد از نيازهاي علمي آن‌ها را برآورده ساخته است. مشابه «جنتي»، او هم ادعا كرد كه مجموعة كنوني نمي‌تواند نيازهاي آيندة مراجعان را برآورده سازد. «نيازي» (1373) با ديدگاهي وسيع‌تر، منابع مرجع را در حوزة علوم پايه در سه دانشگاه تهران، شهيد بهشتي و تربيت معلم مورد ارزيابي قرار داد. وي منابع را از نظر گرايش موضوعي، نوع منابع موجود، و تناسب منابع با تعداد دانشجويان مقاطع تحصيلي مختلف و همچنين معرفي آن‌ها در دو منبع «والفورد» و «شيهي» مورد بررسي قرار داد و به نتايج زير رسيد: 1. تناسب موضوعي در مجموعه‌ها وجود ندارد، 2. منابع موجود روزآمد نيستند، 3. كمبود شديدي در منابع مرجع رديف دوم احساس مي‌گردد، 4. تنها حدود 25 درصد از منابع هر مجموعه در راهنماي «والفورد» و «شيهي» وجود دارند، 5. نسبت منابع به تعداد دانشجويان بويژه در دانشگاه تربيت معلم پايين است. در سال بعد و با روشي مشابه، «اعظمي ساردوئي» (1374) مجموعه منابع مرجع كتابخانه‌هاي مركزي و دانشكده‌هاي پزشكي دانشگاه‌هاي علوم پزشكي ايران، تهران، و شهيد بهشتي را از نظر گرايش موضوعي مجموعه‌ها، نوع منابع مرجع موجود، روزآمد بودن منابع، نوع زبان، و ميزان معرفي شدن منابع در سياهه‌هاي هستة پزشكي موردنظر، مورد ارزيابي قرار داد. نتايج پژوهش‌ نشان داد در منابع مرجع موجود، توازن موضوعي وجود ندارد و بيشترين درصد منابع مرجع در هر يك از كتابخانه‌هاي مورد بررسي، متعلق به اطلس‌هاي پزشكي مي‌باشد؛ منابع موجود در كتابخانة مركزي شهيد بهشتي نسبت به ديگر كتابخانه‌‌ها روزآمدتر است؛ و ميزان هماهنگي منابع مرجع كتابخانه‌هاي مورد بررسي با سياهه‌هاي هستة موردنظر، بسيار پايين است. در پژوهش ديگري كه توسط «زنديان» (1374) انجام شد، دو حوزة فني و مهندسي از مجموعه منابع مرجع سه دانشگاه صنعتي شريف، اميركبير، و تربيت مدرس تهران بررسي شد. نتايج اين بررسي نشان داد كه بين موضوع‌هاي منابع مرجع رشته‌هاي مختلف در سه دانشگاه فوق هماهنگي وجود ندارد، به طوري كه بيشترين تعداد منابع به رشته مهندسي برق اختصاص دارد. يافته‌ها همچنين نشان داد كه همخواني ميان منابع سه دانشگاه با منابع معتبر بين‌المللي، تنها 20 تا 25 درصد بوده است. مرور پيشينة پژوهش نشان مي‌دهد كه ارزيابي منابع مرجع يكي از زمينه‌هاي مورد توجه پژوهشگران ايران بوده است. در ارزيابي‌ها، معيارهايي چون اعتبار، توازن موضوعي، روزآمدي، و عدم توجه به معيارهاي انتخاب در گزينش منابع مرجع، مورد توجه بوده است. مطالعة پيشينه‌ها نشان داد كه در ايران در دانشگاه‌هاي مورد بررسي، كمبود منابع مرجع، ناهمخواني با نيازها و بخصوص ناهمخواني منابع با منابع مذكور در راهنماهاي معتبر، مشاهده مي‌شود. نظر به اينكه پژوهش جديدي در ايران كه از ويرايش جديد راهنماي منابع مرجع لاتين استفاده كند شناسايي نشد و نيز از آنجا كه به نظر مي‌رسد پژوهشي كه به منابع مرجع فارسي توجه داشته باشد انجام نشده، توجه به اين دو مورد در ارزيابي منابع مرجع كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي ضروري به نظر مي‌‌رسد. پرسش‌هاي پژوهش 1. منابع مرجع تخصصي لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد تا چه ميزاني با منابع معرفي شده در راهنماي «والفورد» همخواني دارند؟ 2. روزآمدي منابع مرجع تخصصي فارسي و لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد تا چه ميزان است؟ 3. مجموعه منابع مرجع تخصصي فارسي موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد تا چه ميزان با كتاب‌هاي مرجع منتشرشده در سال‌هاي 81-1371 همخواني دارند؟ فرضيه‌هاي پژوهش فرضيه 1. از نظر موضوعي، بين منابع مرجع تخصصي فارسي موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد و منابع مرجع تخصصي فارسي انتشاريافته در ايران، تعادل نسبي وجود ندارد. فرضيه 2. از نظر كم‍ّي، بين منابع مرجع تخصصي معتبر لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد تفاوت معناداري وجود دارد. فرضيه 3. از نظر روزآمدي، بين منابع مرجع تخصصي فارسي و نيز لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد در حوزه‌هاي علوم، فني و مهندسي، كشاورزي، دامپزشكي و علوم انساني تفاوت وجود دارد. فرضيه 4. از نظر جامعيت، بين منابع مرجع تخصصي فارسي در حوزه علوم، فني و مهندسي، كشاورزي، دامپزشكي و علوم انساني تفاوت وجود دارد. نوع و روش انجام پژوهش، جامعة پژوهش و شيوة گردآوري اطلاعات روش انجام اين پژوهش، پيمايشي و نوع پژوهش كاربردي است و با استفاده از شيوة كتابسنجي انجام مي‌شود. جامعة پژوهش عبارت است از مجموعة منابع مرجع تخصصي كتابخانة مركزي، و 14 كتابخانة دانشكده‌اي دانشگاه فردوسي مشهد. شايان ذكر است كه در اين پژوهش كتابخانة مركزي دانشگاه فردوسي مشهد به عنوان يك واحد (دانشكده) درنظر گرفته شد. مجموعة اين كتابخانه تنها از نظر روزآمدي مورد سنجش قرار گرفت؛ ولي چون مجموعه منابع مرجع آن حدود يك چهارم منابع مرجع موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه است، در بررسي كلي تعادل موضوعي و سنجش جامعيت حوزه‌هاي موضوعي دانشگاه، تعداد منابع مرجع تخصصي اين كتابخانه، به مجموع عنوان‌ها در موضوع‌هاي مورد توجه دانشگاه اضافه شد و مورد سنجش قرار گرفت. نظر به اينكه بررسي منابع مرجع در يك دوره زماني ده‌ساله مورد نظر اين پژوهش مي‌باشد، از كل منابع مرجع تخصصي فارسي (يعني 3518 عنوان) تعداد 1012 عنوان كه تاريخ انتشار آن‌ها از 1381-1371 مي‌باشد و از كل منابع مرجع تخصصي لاتين موجود (يعني 4434 عنوان) تعداد 1021 عنوان كه تاريخ انتشار آن‌ها از 2002-1992 مي‌باشد، انتخاب شد. اين تعداد، دو سياهة مربوط به مراجع تخصصي فارسي و لاتين را تشكيل داد. براي تهيه اين سياهه‌ها، با جستجوي كتاب‌هاي مرجع در فهرست رايانه‌اي كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد، ابتدا سياهه‌اي از منابع مرجع فارسي و لاتين هر دانشكده تهيه شد. اطلاعات مربوط به هر كتاب در اين سياهه شامل عنوان، مؤلف، محل نگهداري،... و شمارة راهنما است. سپس، منابع مرجع تخصصي در اين سياهه از طريق مقايسة شمارة راهنما و موضوع با موضوع‌هاي مورد توجه دانشكده‌ها، انتخاب شدند. اين سياهه در فايل موقت فهرست رايانه‌اي كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد بر اساس تاريخ نشر تشكيل شد. منابعي كه از نظر تاريخ نشر موردنظر پژوهش نبودند، حذف و سياهة نهايي (شامل مراجع تخصصي موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد كه سال انتشار آن‌ها به ترتيب براي منابع فارسي 1381-1371، و براي منابع مرجع تخصصي لاتين 2002-1992 بود) تهيه شد. سياهه‌هاي يادشده، براي پاسخگويي به سؤال‌هاي پژوهش و آزمون فرضيه‌ها مورد استفاده قرار گرفتند. معيارهاي ارزيابي منابع مرجع تخصصي لاتين اعتبار: از طريق مقايسة منابع مرجع تخصصي سياهة وارسي، با منابع معرفي‌شده در راهنماي مرجع «والفورد» سنجيده شد. روزآمدي: براي سنجش روزآمدي، تاريخ نشر سياهة وارسي منابع مرجع تخصصي لاتين كتابخانه‌هاي مورد پژوهش با تاريخ نشر همين منابع در راهنماي «والفورد»، سايت «آمازون» و در صورت نياز منابع موجود در سايت ناشران مقايسه شد و ميزان همخواني ويرايش‌ها و جلدهاي مختلف منابع موجود با موارد مشابه كه در سه منبع «والفورد»، سايت «آمازون» و سايت ناشران معرفي شده بودند، مورد سنجش قرار گرفتند. تعادل موضوعي: يعني نسبت منابع مرجع تخصصي در موضوع‌هاي موردنظر و موجود در هر دانشكده، به منابع مرجع تخصصي لاتين بازيابي شده در راهنماي «والفورد». معيارهاي ارزيابي منابع مرجع تخصصي فارسي جامعيت: يعني همخواني كم‍ّي مجموعه منابع مرجع تخصصي فارسي موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد با بازار نشر كتاب‌هاي مرجع در ايران. روزآمدي: يعني مقايسه بين مراجع تخصصي فارسي موجود در كتابخانه‌ها با پايگاه «كتيبه» ويرايش 1381، و لوح فشرده «كتابشناسي ملي ايران» منتشر شده در سال 1382 كه منابع فهرست شده تا پايان سال 1381 را دربر مي‌گيرد. هرقدر منابع موجود در كتابخانه‌هاي مورد بررسي با منابع مرجع منتشرشده و موجود در «كتيبه» همخوان‌تر باشد، مجموعه روزآمدتر به‌شمار مي‌آيد. براي سنجش ميزان روزآمدي و جامعيت مجموعه منابع مرجع تخصصي فارسي از «كتابشناسي ملي ايران» و ويرايش سال 1381 پايگاه «كتيبه» استفاده شده است. ادعا شده كه اين ويرايش از پايگاه «كتيبه» تمامي منابع منتشر شده از سال 1370 تا پايان سال 1380 را دربر مي‌گيرد. تعادل موضوعي: يعني نسبت منابع مرجع تخصصي موجود در هر دانشكده به منابع چاپ شده در همان زمينه و موجود در دو پايگاه «كتيبه» و «كتابشناسي ملي ايران». براي سنجش تعادل موضوعي، سياهة منابع مرجع تخصصي فارسي با عناوين مشابه در دو پايگاه «كتيبه» و «كتابشناسي ملي ايران» مقايسه مي‌شود. تجزيه و تحليل يافته‌هاي پژوهش در اين بخش، منابع مرجع تخصصي به ترتيب از نظر روزآمدي مراجع تخصصي فارسي و لاتين، اعتبار مراجع تخصصي لاتين، جامعيت منابع مرجع تخصصي فارسي، و تعادل موضوعي مراجع تخصصي فارسي و لاتين مورد بحث قرار مي‌گيرند و در موقعيت‌هاي مناسب از هر يك از متغيرها براي پاسخ پرسش‌ها و آزمون فرضيه‌‌ها استفاده مي‌شود. روزآمدي متغير «روزآمدي» در دو گروه كتاب‌هاي مرجع تخصصي فارسي و نيز لاتين مورد توجه قرار گرفت. بنابراين فرضيه 3 و سؤال 2، هريك در بخش‌هاي فارسي و لاتين به صورت جداگانه مورد بحث قرار مي‌گيرند. روزآمدي منابع مرجع تخصصي فارسي در اين بخش، به قسمت اول سؤال 2 پاسخ داده مي‌شود و قسمت اول از فرضيه 3 مورد آزمون قرار مي‌گيرد. سؤال 2-1. منابع مرجع تخصصي فارسي موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد تا چه ميزان روزآمد هستند؟ براي سنجش روزآمدي منابع مرجع تخصصي فارسي، تك‌تك عنوان‌هاي موجود در سياهة وارسي منابع مرجع تخصصي فارسي در پايگاه «كتيبه» جستجو شدند. در بررسي اوليه برخلاف انتظار، 199 عنوان از منابع مورد بررسي در اين پايگاه بازيابي نشد. منابع يادشده از طريق كتابشناسي ملي مورد جستجو قرار گرفتند و تعداد 110 عنوان در كتابشناسي ملي حضور داشتند. ولي 89 عنوان، با وجود انجام جستجو به روش‌هاي گوناگون و در فيلدهاي متفاوت، در كتابشناسي ملي نيز حضور نداشتند. اين 89 عنوان، در بررسي آماري مورد توجه قرار نگرفتند. در نتيجه تعداد منابع قابل بررسي 922 عنوان مي‌باشد. نتايج به‌دست آمده در جدول شماره 1 نمايش داده مي‌شوند. جدول 1. توزيع فراواني و فراواني نسبي كل مراجع تخصصي فارسي و نيز روزآمد موجود به تفكيك كتابخانه‌هاي دانشكده‌اي مراجع تخصصي دانشكده كل مراجع تخصصي موجود در كتابخانه فراواني و فراواني نسبي (درصد) مراجع تخصصي مورد بررسي به تفكيك دانشكده‌ها مراجع تخصصي غيرروزآمد فراواني و فراواني نسبي (درصد) مراجع تخصصي روزآمد (مقايسه كتابخانه‌ها با هم) فراواني نسبي مراجع تخصصي روزآمد به مراجع مورد بررسي الهيات 92 87 (5/9%) 14 73 (7÷9/8%) 9/83% آموزشكده كشاورزي شيروان 16 13 (44/1%) 1 12 (44/1%) 3/92% ادبيات 124 118 (9/12%) 13 105 (56/12%) 98/88% تربيت بدني 5 3 (32/0%) 0 3 (36/0%) 100% دامپزشكي 7 6 (65/0%) 0 6 (72/0%) 100% علوم اقتصادي 150 138 (5/9%) 14 124 (93/14%) 89% علوم پايه 21 20 (2/2%) 0 20 (4/2%) 100% علوم تربيتي 79 74 (1/8%) 7 67 (07/8%) 54/90% علوم رياضي 3 3 (32/0%) 1 2 (24/0%) 6/66% علوم گياهي 12 11 (2/1%) 0 11 (32/1%) 100% كشاورزي 42 29 (2/3%) 1 28 (37/3%) 55/96% مركز كامپيوتر 15 15 (6/1%) 0 15 (8/1%) 100% مركزي 388 351 (5/38%) 41 310 (34/37%) 3/88% مهندسي 40 36 (9/3%) 0 36 (33/8%) 100% هنر 18 18 (97/1%) 0 18 (16/2%) 100% جمع منابع 1012 922 (100%) 92 830 (100%) بر اساس داده‌هاي اين جدول: به طور كلي 91 درصد منابع مرجع تخصصي موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد (يعني، 830 عنوان از 922 عنوان)، روزآمد هستند. تمام منابع مرجع تخصصي فارسي دانشكده‌هاي تربيت بدني، هنر، علوم گياهي، مهندسي، مركز كامپيوتر، دامپزشكي و علوم پايه روزآمد هستند. كتابخانه مركزي (با 34/37 درصد يا 32 عنوان) بيشترين كتاب‌هاي مرجع تخصصي روزآمد موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه و كتابخانة دانشكدة تربيت بدني (با 36 درصد يا 2 عنوان) كمترين آن‌ها را دارند. فرضيه 3-1. از نظر روزآمدي بين منابع مرجع تخصصي فارسي موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه‌ فردوسي مشهد در حوزه‌هاي علوم، فني و مهندسي، كشاورزي، دامپزشكي و علوم انساني تفاوت وجود دارد. براي سنجش ميزان روزآمدي كتاب‌هاي مرجع تخصصي در هر حوزه و بررسي تفاوت آن‌ها و براي جلوگيري از همپوشاني، ابتدا عنوان‌هاي مشترك در هر حوزه شناسايي و حذف شدند. بنابراين، انتظار نمي‌رود مجموع منابع موجود يا روزآمد در هر حوزة موضوعي، با مجموع مراجع مربوطه كه در جدول شماره 1 نشان داده شده برابر باشد. نتايج در جدول 2 نشان داده مي‌شود. جدول 2. فراواني و فراواني نسبي مراجع تخصصي فارسي مورد بررسي و نيز روزآمد در پنج حوزه مورد نظر و موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد مراجع تخصصي حوزه‌هاي موضوعي مراجع تخصصي موجود در حوزه فراواني و فراواني نسبي مراجع تخصصي روزآمد فراواني و فراواني نسبي مراجع تخصصي غيرروزآمد فراواني نسبي مراجع تخصصي به منابع موجود در همان حوزه دامپزشكي 8 (1/1%) 8 (2/1%) 100% علوم 26 (5/3)% 25 (9/3%) 1 (2/1%) 1/96% علوم انساني 572 (2/78%) 490 (9/75%) 82 (47/96%) 7/85% فني و مهندسي 73 (10%) 72 (1/11%) 1 (2/1%) 6/98% كشاورزي 52 (1/7%) 51 (9/7%) 1 (2/1%) 98% جمع 731 (100%) 646 (100%) 85 (100%) 4/88% براي سنجش ميزان تفاوت بين حوزه‌هاي مختلف دانشگاه فردوسي مشهد، از نظر روزآمدي منابع مرجع تخصصي، از تحليل آماري مجذور كاي استفاده شد و نتايج زير به‌دست آمد: P=0/0000 4df= 9/18X2= عدد بحراني در جدول با درجه آزادي 4 در سطح 05/0 خطا، عدد 49/4 و در سطح 01/0 خطا، عدد 3/13 را نشان مي‌دهد. با نگاهي به نتايج تحليل آماري متوجه مي‌شويم كه عدد بحراني محاسبه شده، بزرگتر از عدد بحراني جدول در سطح 01/0 و 05/0 خطا است؛ بنابراين از نظر روزآمدي بين منابع مرجع تخصصي فارسي موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد در حوزه‌هاي موضوعي، تفاوت معناداري وجود دارد و فرضية پژوهش تأييد مي‌شود. روزآمدي منابع مرجع تخصصي لاتين در بررسي روزآمدي منابع مرجع تخصصي لاتين نيز مانند روش مورد استفاده براي سنجش روزآمدي منابع تخصصي فارسي عمل شد؛ يعني بايد سؤال و فرضية زير آزمون مي‌شد: سؤال 2-2. منابع مرجع تخصصي لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد تا چه ميزان روزآمد هستند؟ براي سنجش روزآمدي مراجع تخصصي لاتين از راهنماي «والفورد» و سايت «آمازون» استفاده شد. تعداد 148 عنوان مرجع تخصصي لاتين از طريق سايت «آمازون» و راهنماي «والفورد» بازيابي نشدند كه از طريق سايت ناشران مورد جستجو قرار گرفتند. 86 عنوان از منابع از اين طريق بازيابي شدند. در نهايت، تعداد 62 عنوان از منابع مرجع تخصصي در 3 منبع يادشده (يعني سايت «آمازون»، «والفورد» و سايت‌هاي ناشران) بازيابي نشدند. بنابراين، اين تعداد در بررسي آماري مورد توجه قرار نگرفته‌اند. داده‌هاي مربوط به اين بررسي در جدول شماره 3 نشان داده مي‌شود. جدول 3. توزيع فراواني و فراواني نسبي منابع مرجع تخصصي لاتين و منابع روزآمد موجود به تفكيك دانشكده مراجع تخصصي (تعداد عنوان) دانشكده فراواني و فراواني نسبي (درصد) مراجع تخصصي مورد بررسي به تفكيك دانشكده‌ها فراواني و فراواني نسبي (درصد) مراجع تخصصي روزآمد مراجع تخصصي غيرروزآمد فراواني نسبي (درصد) مراجع تخصصي روزآمد به مراجع مورد بررسي آموزشكده كشاورزي شيروان 23 (4/2%) 23 (8/2%) 0 100% الهيات 29 (3%) 27 (31/3%) 2 93% ادبيات 103 (78/10%) 97 (9/11%) 6 17/94% پژوهشكده علوم گياهي 36 (76/3%) 34 (17/4%) 2 4/94% تربيت بدني 20 (1/2%) 19 (33/2%) 1 95% دامپزشكي 103 (78/10%) 81 (95/9%) 22 6/78% علوم اداري 52 (44/5%) 43 (28/5%) 9 69/82% علوم پايه 79 (27/8%) 64 (86/7%) 15 81% علوم تربيتي 41 (29/4%) 36 (42/4%) 5 8/87% علوم رياضي 19 (2%) 17 (1/2%) 2 47/89% كشاورزي 67 (7%) 61 (49/7%) 6 91% مركز كامپيوتر 13 (63/1%) 11 (35/1%) 2 61/84% مركزي 243 (44/25%) 200 (57/24%) 43 3/82% مهندسي 102 (68/10%) 81 (95/9%) 21 5/79% هنر 25 (6/2%) 20 (45/2%) 5 80% جمع منابع 955 (100%) 814 (100%) 141 بررسي داده‌هاي اين جدول نشان داد: به طور كلي 23/85 درصد (يا 814 عنوان از 955 عنوان) از مراجع تخصصي لاتين مورد بررسي، روزآمد هستند. كتابخانه مركزي (با 57/24 درصد يا 20 عنوان) بيشترين مراجع تخصصي لاتين روزآمد و كتابخانه مركز كامپيوتر (با 35/1 درصد يا 11 عنوان) كمترين آن‌ها را دارند. با نگاهي به اين مجموعه در تك‌تك كتابخانه‌ها در جدول شماره 3 مشخص مي‌شود كه تمام مراجع تخصصي آموزشكده كشاورزي شيروان (يعني 100درصد يا 23 عنوان) و بيشتر مراجع تخصصي پژوهشكده علوم گياهي (يعني 4/94 درصد يا 34 عنوان)، ادبيات (يعني 17/94 درصد يا 97 عنوان) و كشاورزي (يعني 91 درصد يا 61 عنوان) روزآمد مي‌باشند. در برابر نتايج به‌دست آمده از پژوهشي كه «نيازي» (1373) انجام داد و مشخص شد كه منابع مرجع در حوزة علوم پايه در سه دانشگاه تهران، شهيد بهشتي، و تربيت مدرس روزآمد نيستند، نتايج اين پژوهش نشان داد كه بيشتر منابع مرجع موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد روزآمد هستند. فرضيه 3-2. از نظر روزآمدي بين منابع مرجع تخصصي لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد در حوزه‌هاي علوم، فني و مهندسي، كشاورزي، دامپزشكي و علوم انساني تفاوت وجود دارد. براي سنجش ميزان روزآمدي منابع مرجع تخصصي لاتين موجود در حوزه‌هاي مختلف، منابع تكراري در كتابخانه‌هاي مربوط به يك حوزه حذف شدند و نتايج زير (جدول 4) به دست آمدند. جدول 4. فراواني و فراواني نسبي مراجع تخصصي لاتين مورد بررسي و نيز روزآمد در پنج حوزه موردنظر و موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد مراجع تخصصي حوزه موضوعي فراواني و فراواني نسبي (درصد) مراجع تخصصي مورد بررسي فراواني و فراواني نسبي (درصد) مراجع تخصصي روزآمد فراواني و فراواني نسبي (درصد) مراجع تخصصي غيرروزآمد فراواني نسبي (درصد) مراجع تخصصي لاتين روزآمد در هر حوزه دامپزشكي 104 (15/11%) 82 (4/10%) 22 (06/15%) 8/78% علوم 124 (3/13%) 94 (12%) 30 (54/20%) 8/75% علوم انساني 412 (2/44%) 368 (8/46%) 44 (13/30%) 3/89% فني و مهندسي 155 (63/16%) 123 (6/15%) 32 (9/21%) 3/79% كشاورزي 137 (7/14%) 119 (1/15%) 18 (3/12%) 6/86% جمع 932 (100%) 786 (100%) 146 (100%) 3/84% براي سنجش ميزان تفاوت بين مراجع تخصصي موجود و روزآمد در حوزه‌هاي مختلف، از آزمون آماري مجذور كاي استفاده شده است. P=0/0000 4df= 5/29X2= عدد بحراني جدول با درجه آزادي 4 در سطح 05/0 خطا عدد 49/4، و در سطح 01/0 خطا عدد 3/13 را نشان مي‌دهد. با نگاهي به نتايج تحليل آماري متوجه مي‌شويم كه عدد بحراني محاسبه شده يعني 5/29 بزرگتر از عدد بحراني جدول در سطح 01/0 و 05/0 خطا است. بنابراين، از نظر روزآمدي بين منابع مرجع تخصصي لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد در حوزه‌هاي موضوعي تفاوت معنادار وجود دارد و فرضية پژوهش در اين زمينه نيز تأييد مي‌شود. اعتبارسنجي منابع مرجع تخصصي لاتين اين متغير فقط براي منابع مرجع تخصصي لاتين مورد توجه قرار گرفت. در اين رابطه به سؤال شماره 1 پاسخ داده مي‌شود و فرضية شماره 2 مورد آزمون قرار مي‌گيرد. سؤال 1. منابع مرجع تخصصي لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد با منابع معرفي شده در راهنماي «والفورد»، تا چه ميزان همخواني دارند؟ براي سنجش ميزان اعتبار سياهة مراجع لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد، ضروري است ميزان همخواني آن‌ها با منابع مرجع مذكور در راهنماي «والفورد» بررسي شود. چون اين راهنما ابتدا به ارزيابي منابع مرجع، سپس به انتخاب آن‌ها براي معرفي در آن مي‌پردازد و در انتخاب منابع از بسياري كتابخانه‌هاي معتبر نيز نظرسنجي مي‌كند، ابزار مناسبي براي سنجش اعتبار به شمار مي‌آيد. منابع مرجع تخصصي لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد (جامعة مورد پژوهش)، به دوره زماني 2002-1992 محدود شدند، ولي سال‌هاي انتشار راهنماي «والفورد» متفاوت است، به طوري‌كه جلد اول ويرايش سال 1999، جلد دوم ويرايش سال 2000، و جلد سوم ويرايش سال 1998 است. بنابراين، با محدوديت زماني تعيين شده براي جامعة اين پژوهش همخواني ندارد. درنتيجه تعداد 227 عنوان از عناوين سياهة وارسي لاتين، در راهنماي «والفورد» قابل جستجو نبودند و در بررسي آماري مورد بررسي قرار نگرفتند. به همين دليل، 794 عنوان براي بررسي انتخاب شدند. نتايج بررسي در جدول 5 آمده است. جدول 5. توزيع فراواني و فراواني نسبي منابع مرجع تخصصي مورد بررسي لاتين و نيز منابع مرجع معتبر مذكور در راهنماي «والفورد» به تفكيك كتابخانه‌هاي دانشكده‌اي مراجع تخصصي (تعداد منابع) دانشكده فراواني و فراواني نسبي (درصد) مراجع تخصصي مورد فراواني و فراواني نسبي (درصد) مراجع تخصصي فاقد اعتبار فراواني و فراواني نسبي (درصد) مراجع تخصصي معتبر درصد مراجع تخصصي معتبر نسبت به مورد بررسي آموزشكده كشاوري شيروان 18 (3/2%) 15 (7/2%) 3 (3/1%) 66/16% ادبيات 88 (11%) 52 (3/9%) 36 (3/15%) 9/40% الهيات 26 (3/3%) 14 (5/2%) 12 (1/5%) 15/46% پژوهشكده علوم گياهي 30 (8/3%) 22 (95/3%) 8 (4/3%) 6/26% تربيت بدني 13 (6/1%) 13 (32/2%) 0 0 دامپزشكي 82 (3/10%) 70 (52/12%) 12 (5%) 6/14% علوم اداري 49 (2/6%) 44 (87/7%) 5 (1/2%) 2/10% علوم پايه 58 (3/7%) 40 (2/7%) 18 (6/7%) 03/31% علوم تربيتي 39 (5%) 31 (5/5%) 8 (4/3%) 51/20% علوم رياضي 12 (5/1%) 10 (78/1%) 2 (85/0%) 66/16% كشاورزي 57 (2/7%) 42 (5/7%) 15 (4/6%) 31/26% مركز كامپيوتر 13 (6/1%) 8 (43/1%) 5 (1/2%) 46/38% مركزي 210 (7/27%) 129 (23%) 81 (5/34%) 57/38% مهندسي 85 (7/10%) 58 (37/10%) 27 (8/11%) 76/31% هنر 14 (8/1%) 11 (2%) 3 (3/1%) 42/21% جمع منابع 794 (100%) 559 (100%) 235 (100%) داده‌هاي جدول 5 نشان مي‌دهد كه به طوركلي، تعداد 235 عنوان (معادل 30 درصد) از مجموع عناوين موجود در سياهة لاتين با منابع مرجع مذكور در راهنماي «والفورد» همخواني دارد. به عبارت ديگر 30 درصد از مجموع مراجع تخصصي لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد، معتبر مي‌باشند. در مقايسه با ديگر دانشكده‌ها، بيشتر منابع مرجع تخصصي كتابخانه‌هاي دانشكده الهيات (يعني 26 عنوان يا 15/46 درصد) معتبر مي‌باشند. هيچ‌يك از 13 عنوان كتاب مرجع لاتين موجود در كتابخانة موجود در كتابخانة دانشكدة تربيت بدني از جملة منابع مرجع معتبر نيستند. با اينكه فاصلة زماني بين اولين پژوهش‌هايي كه براي اعتبارسنجي منابع مرجع انجام شده (يعني جوكار، 1357؛ نيازي، 1373؛ ساردوئي، 1374؛ زنديان، 1376) تا پژوهش حاضر كه در سال 1382 انجام شد وجود دارد، ولي نتايج آن‌ها نشان داد كه ميزان منابع مرجع معتبر در مجموعه منابع مرجع دانشگاه‌هاي مورد بررسي بسيار پايين است. به نظر مي‌رسد كتابداران بايد در زمان انتخاب، به اعتبار منابع مرجع توجه بيشتري كنند. فرضيه 2. از نظر كمي بين منابع مرجع تخصصي معتبر لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد تفاوت معناداري وجود دارد. براي پاسخ به فرضيه شماره 2 از تحليل آماري مجذور كاي استفاده شد. P=0/0000 14df= 6/45X2= عدد بحراني در جدول با درجه آزادي 14 در سطح 05/0 خطا، عدد 7/23 را نشان مي‌دهد. با نگاهي به نتايج تحليل آماري متوجه مي‌شويم كه عدد بحراني محاسبه شده، از عدد بحراني مجذور كاي بزرگتر است؛ بنابراين تفاوت معناداري بين دو متغير يادشده وجود دارد و فرضيه 2 پژوهش تأييد مي‌شود. جامعيت منابع مرجع تخصصي فارسي در اين بخش به سؤال شماره 3 پاسخ داده مي‌شود و فرضية شماره 4 مورد آزمون قرار مي‌گيرد. سؤال 3. مجموعه منابع مرجع تخصصي فارسي موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد، تا چه ميزان با كتاب‌هاي مرجع منتشرشده در سال‌هاي 81-1371 همخواني دارد؟ اطلاعات موردنظر براي سنجش ميزان جامعيت مجموعة مرجع كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد از طريق پايگاه «كتيبه» و «كتابشناسي ملي ايران» مورد جستجو قرار گرفت. نتيجة جستجو در دو پايگاه يادشده، داده‌هاي جدول 6 را تشكيل مي‌دهد. بر اساس اين داده‌ها، يافته‌هاي زير به‌دست آمد: ـ در جمع‌بندي كلي در 14 كتابخانه دانشگاه فردوسي مشهد (غير از كتابخانه‌ مركزي)، 624 منبع مرجع تخصصي فارسي وجود دارد، ولي در بازار نشر، 1025 عنوان كتاب مرجع تخصصي فارسي براي اين كتابخانه‌ها وجود دارد. ـ با توجه به داده‌هاي ستون 4 در اين جدول، مركز كامپيوتر بيشترين منابع مرجع تخصصي موجود بازار نشر (يعني 4/83 درصد يا 15 عنوان از 18) را تهيه كرده است، ولي كمترين مراجع تخصصي موجود در بازار، در دانشكده علوم رياضي (يعني 25 درصد يا 3 عنوان از 12 عنوان) مي‌باشد. با توجه به اين‌كه منابع مرجع بسيار كم در ايران منتشر مي‌شوند و به استناد گفته‌هاي خود كتابداران، آن‌ها هر آنچه در بازار نشر موجود است بايد تهيه كنند، انتخاب مفهومي ندارد؛ بنابراين تهيه نكردن آنچه كه در بازار وجود دارد، ممكن است به كمبود بودجه، نبود برنامه‌اي مشخص براي ابلاغ بودجه، عدم اختيار كتابخانه‌ها در هزينه‌كردن آن، يا بي‌توجهي كتابداران به بازار نشر مربوط شود. جدول 6. توزيع فراواني و فراواني نسبي مراجع تخصصي فارسي موجود در بازار نشر و نيز مراجع تخصصي فارسي موجود در كتابخانه‌هاي دانشكده‌اي به تفكيك دانشكده مراجع تخصصي دانشكده فراواني و فراواني نسبي مراجع تخصصي فارسي موجود در بازار نشر فراواني و فراواني نسبي مراجع تخصصي فارسي موجود در كتابخانه درصد جامعيت نسبي مراجع تخصصي موجود به تفكيك هر دانشكده الهيات 163 (16%) 92 (7/14%) 5/56% ادبيات و علوم انساني 206 (1/20%) 124 (9/19%) 2/60% تربيت بدني 10 (97/0%) 5 (8/0%) 50% دامپزشكي 15 (46/1%) 7 (12/1%) 46% شيروان 27 (63/2%) 16 (5/2%) 60% علوم اداري و اقتصاد 208 (3/20%) 150 (24%) 2/72% علوم پايه 48 (68/4%) 21 (4/3%) 7/43% علوم تربيتي 112 (11%) 79 (7/12%) 71% علوم رياضي 12 (17/1%) 3 (48/0%) 25% علوم گياهي 18 (75/1%) 12 (9/1%) 66% كامپيوتر 18 (75/1%) 15 (4/2%) 4/83% كشاورزي 53 (17/5%) 42 (8/6%) 2/79% مهندسي 99 (65/9%) 40 (41/6%) 4/40% هنر 36 (5/3%) 18 (9/2%) 50% جمع منابع 1025 (100%) 624 (100%) فرضيه 4. از نظر جامعيت بين منابع مرجع تخصصي فارسي در حوزه علوم، فني و مهندسي، كشاورزي، دامپزشكي و علوم انساني تفاوت وجود دارد. براي سنجش جامعيت منابع مرجع تخصصي فارسي حوزه‌هاي موضوعي در دانشگاه، منابع موجود در كتابخانه‌هاي مربوط به هر حوزة موضوعي در هم ادغام، و سپس منابع مرجع تخصصي تكراري از مجموع منابع آن حوزه كم شدند. نتايج در جدول شماره 7 نشان داده مي‌شود جدول 7. فراواني و فراواني نسبي منابع مرجع تخصصي موجود در كتابخانه‌ها و موجود در بازار نشر به تفكيك حوزه‌هاي موضوعي مراجع تخصصي حوزه موضوعي فراواني و فراواني نسبي مراجع تخصصي موجود در بازار نشر به تفكيك حوزه‌ها فراواني و فراواني نسبي مراجع تخصصي موجود در كتابخانه‌ها به تفكيك حوزه‌ها فراواني و فراواني نسبي مراجع تخصصي موجود در بازار كه در حوزه‌‌ها وجود ندارد جامعيت نسبي مراجع در هر حوزه دامپزشكي 15 (5/1%) 7 (86/0%) 8 (44/4%) 7/46% علوم 59 (6%) 30 (7/3%) 29 (1/16%) 8/50% علوم انساني 723 (73%) 628 (5/77%) 95 (8/52%) 9/86% فني و مهندسي 111 (2/11%) 79 (8/9%) 32 (8/17%) 2/71% كشاورزي 83 (4/8%) 67 (3/8%) 16 (9/8%) 7/80% جمع منابع 991 (100%) 811 (100%) 180 (100%) 83/81% بر اساس داده‌هاي اين جدول مي‌توان نتيجه گرفت كه: ـ در كتابخانه‌هاي دانشكده‌اي حوزة علوم انساني، بيشترين منابع مرجع تخصصي فارسي موجود در بازار نشر (يعني 9/86 درصد يا 628 عنوان از 723 مورد) گردآوري شده است. ـ در كتابخانه دامپزشكي، كمترين منابع مرجع تخصصي فارسي موجود در بازار نشر (يعني 7/46 درصد يا 7 عنوان از 15 مورد) گردآوري شده است. - جامعيت مراجع تخصصي فارسي به ترتيب در حوزة كشاورزي 7/80 درصد (يا 67 عنوان از 83 مورد)، در حوزة فني و مهندسي 2/71 درصد، و در حوزة علوم 8/50 درصد مي‌باشد. براي سنجش ميزان تفاوت بين مراجع تخصصي موجود در كتابخانه‌ها و بازار نشر براي اين منابع در حوزه‌هاي مختلف از نظر جامعيت منابع، از تحليل آماري مجذور كاي استفاده شد. P=0/0000 4df= 4/71X2= عدد بحراني جدول با درجه آزادي 4 در سطح 05/0 خطا، عدد 49/9 و در سطح 01/0 خطا، عدد 3/13 را نشان مي‌دهد. با نگاهي به نتايج تحليل آماري، متوجه مي‌شويم كه مجذور كاي محاسبه شده (يعني 4/71) از عدد بحراني جدول بزرگتر است. بنابراين تفاوت معناداري بين دو متغير يادشده وجود دارد و فرضية شماره 4 پژوهش تأييد مي‌شود. تعادل موضوعي در اين بخش به فرضيه شماره 1 پژوهش پاسخ داده مي‌شود. فرضيه 1. از نظر موضوعي بين منابع مرجع تخصصي فارسي و موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد و منابع مرجع تخصصي فارسي انتشاريافته در ايران تعادل نسبي وجود ندارد. نظر به اين كه در آزمون «تعادل موضوعي» بايد منابع مرجع تخصصي موجود در بازار نشر درنظر گرفته شوند، براي آزمون اين فرضيه از داده‌هاي جدول 6 استفاده شد. با استفاده از داده‌هاي اين جدول، رابطة بين منابع مرجع تخصصي موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه و منابع مرجع تخصصي موجود در بازار نشر با استفاده از ضريب همبستگي اسپيرمن محاسبه شد. نتايج محاسبة آماري به صورت زير ارائه شده است: 0004/0P= N=14 9901/0R= چون ميزان همبستگي (يعني 9901/0) به عدد «1+» نزديك است و از طرفي ارزش P برابر 0004/0 است، مي‌توان نتيجه گرفت كه بين منابع مرجع تخصصي موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد و منابع مرجع تخصصي انتشاريافته در ايران همبستگي مثبت وجود دارد. به اين ترتيب، فرضيه 1 رد شده است. اين آزمون در حوزه‌هاي موضوعي موجود در دانشگاه فردوسي مشهد نيز انجام شد. براي آزمون اين فرضيه از داده‌هاي جدول 7 استفاده شد و نتيجة زير به دست آمد: 0001/0P= N=5 9996/0R= چون ميزان همبستگي (يعني 9996/0) به عدد «1+» نزديك‌ است و از طرفي ارزش P برابر 0001/0 است، مي‌توان نتيجه گرفت كه بين منابع مرجع تخصصي موجود در حوزه‌هاي موضوعي دانشگاه فردوسي مشهد و منابع مرجع تخصصي موجود در بازار نشر همبستگي مثبت وجود دارد. به اين ترتيب، فرضيه شماره 1 در حوزه‌هاي موضوعي نيز رد مي‌شود. مفهوم ضريب همبستگي مثبت اين است كه با افزايش يا كاهش تعداد آثار مرجع در يك حوزه، تعداد منابع مرجع موجود از همان نوع در مجموعة كتابخانه افزايش يا كاهش مي‌يابد. نتيجه‌گيري بررسي و ارزيابي منابع مرجع تخصصي كتابخانه‌هاي دانشگاه حاكي از آن است كه وضعيت اين منابع در كتابخانه‌ها و حوزه‌هاي مختلف دانشگاه فردوسي مشهد از آهنگ يكنواختي پيروي نمي‌كند. به طور كلي 91 درصد منابع مرجع تخصصي فارسي موجود و 23/85 درصد منابع مرجع تخصصي لاتين موجود در كتابخانه‌هاي اين دانشگاه، روزآمد هستند و از نظر روزآمدي بين منابع مرجع تخصصي موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد درحوزه‌هاي علوم، فني و مهندسي، كشاورزي، دامپزشكي و علوم انساني تفاوت معناداري وجود دارد. به طور كلي ميزان اعتبار منابع مرجع تخصصي لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد (يعني 30 درصد منابع مورد بررسي) مشابه پژوهش‌هاي پيشين مي‌باشد و از نظر كم‍ّي بين منابع مرجع تخصصي معتبر لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد تفاوت معناداري وجود دارد. در زمينة جامعيت مجموعه منابع مرجع تخصصي فارسي، بين كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد تفاوت زيادي وجود دارد. در مجموع، كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد 61 درصد از مراجع تخصصي موجود در بازار نشر را در مجموعة مرجع كتابخانه‌ها گردآوري كرده‌اند. يافته‌هاي پژوهش همچنين نشان مي‌دهند كه بين منابع مرجع تخصصي فارسي انتشاريافته در ايران و منابع مرجع تخصصي فارسي موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه و همچنين حوزه‌هاي موضوعي دانشگاه فردوسي مشهد، ضريب همبستگي مثبت و بالايي وجود دارد؛ يعني با افزايش انتشار منابع مرجع تخصصي در بازار، منابع مرجع تخصصي موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد نيز افزايش مي‌يابد. اين نتايج نشان مي‌دهند كه گرچه براي تهية منابع مرجع تخصصي روزآمد تلاش شده است، ولي گويا به اعتبار منابع و جامعيت آن‌ها توجه چنداني نشده. اين مشكل ممكن است به چند عامل بستگي داشته باشد. يكي از عوامل، نبود بخش مرجع و كتابدار مرجع مشخص در برخي از كتابخانه‌ها است. وقتي كتابدار مرجع مشخصي وجود نداشته باشد، معيارهاي مجموعه‌سازي رعايت نمي‌شوند و خط مشي خاصي در اين رابطه وجود ندارد. برخي از پژوهش‌هاي انجام شده در اين دانشگاه (به عنوان مثال: پريرخ، 1380) نشان‌دهندة اين واقعيت هستند. از ديگر مشكلات، مي‌توان به مسائل مطرح‌شده از زبان سرپرستان در پژوهش‌هايي كه توسط «پريرخ» (1380) و «ضيائي» (1382) انجام شده اشاره كرد. سرپرستان كتابخانه‌‌ها، مشكلاتي از قبيل عدم اختيار در تعيين و خرج‌كرد بودجه، بي‌توجهي به زمان ابلاغ بودجه، كمبود كتابدار، و مشكل فضاي فيزيكي براي تفكيك منابع در برخي از كتابخانه‌ها را مانع انجام كار مي‌دانستند. از طرف ديگر، ناآشنايي سرپرستان كتابخانه‌ها با اصول كتابداري مي‌تواند مشكلات زيادي را در تهيه و اجراي خط‌مشي مجموعه‌سازي مرجع به‌وجود آورد. پيشنهادها ـ با توجه به گران‌بودن منابع مرجع تخصصي لاتين، كتابداران مسئول سفارش، بعد از انتخاب منابع مرجع و قبل از سفارش آن‌ها، سياهة موردنظر را با فروشگاه كتاب الكترونيكي «آمازون» و سايت ناشران مقايسه كنند و روزآمدترين منبع را سفارش دهند. ـ نظر به اين‌كه منابع مرجع لاتين زيادي در بازار نشر وجود دارند، انتخاب منابع مرجع معتبر با استفاده از راهنماي «والفورد» يا مشابه آن، انجام گيرد. در حال حاضر آخرين ويرايش‌هاي اين منبع در بازار موجودند، و در كتابخانه مركزي دانشگاه فردوسي مشهد نيز وجود دارند. ـ مسئولان سفارش كتابخانه‌ها با استفاده از راهنماي منابع مرجع «والفورد»، سياهه‌اي از منابع مرجع لاتين معتبر و مورد نياز گروه‌هاي آموزشي هر دانشكده را تهيه كنند و براي انتخاب و تهية منابع لاتين مورد استفاده قرار دهند. اين سياهه با انتشار ويرايش جديد منبع «والفورد» بايد روزآمد شود. ـ مسئولان سفارش و انتخاب منابع مرجع سعي كنند در توسعة مجموعة مرجع تخصصي كتابخانه، تعادل موضوعي منابع را متناسب با نياز گروه‌هاي آموزشي حفظ كنند. تهية منابع مرجع براي گروه‌هاي آموزشي نوپا يا داراي تحصيلات تكميلي، نسبت به گروه‌هاي آموزشي ديگر از اولويت بيشتري برخوردار است. براي حفظ تعادل موضوعي مجموعة مرجع كتابخانه‌ها، مشاركت اعضاي هيئت علمي در كميتة انتخاب كتاب، پيشنهاد مي‌شود. ـ هر كتابخانة دانشكده‌اي با هماهنگي با كتابخانه مركزي، خط مشي مجموعه‌سازي مرجع را تهيه و به تأييد سرپرست كتابخانه برساند. - هر كتابدار مرجع دربارة خط مشي مجموعه‌سازي و اهميت آن و نيز دربارة معيارهاي انتخاب منابع مرجع با استادان، دانشجويان (بخصوص دانشجويان تحصيلات تكميلي) و مسئولان صحبت كند و راهنماهايي مانند «والفورد»، «كتابشناسي ملي ايران»، و كتابفروشي‌هايي مانند «آمازون» را به آن‌ها معرفي كند. پيشنهاد براي انجام پژوهش‌هاي بعدي ـ ارزيابي تمام منابع مرجع تخصصي فارسي و لاتين موجود در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد و سنجش اعتبار اين منابع و تدوين معيارهايي براي سنجش اعتبار آن‌ها؛ چنين سنجشي مي‌تواند مكمل پژوهش حاضر باشد. ـ در صورت عملي ساختن پيشنهادهاي اين پژوهش براي مجموعه‌سازي مرجع، چند سال ديگر اين پژوهش تكرار شود و تفاوت‌ها در مجموعه‌سازي منابع مرجع در كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد مورد ارزيابي قرار گيرد. ـ مشابه اين پژوهش دردانشگاه‌هاي ديگر انجام گيرد و معيارهاي ارزيابي به‌كار رفته در اين پژوهش، اصلاح يا تكميل شوند. ـ اين پژوهش در هر يك از كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد، در سطح تمامي منابع مرجع فارسي و لاتين انجام گيرد. ـ همچنين مشابه اين پژوهش در مورد منابع مرجع الكترونيكي انجام شود. ـ با انجام پژوهشي، موانعي كه باعث شده كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد نتوانند منابع مرجع تخصصي معتبر، منابع مرجع تخصصي فارسي موجود در بازار نشر، و تمام منابع روزآمد فارسي و لاتين را تهيه كنند، مورد نظرسنجي قرار گيرند. منابع آشور، محمدصالح. «ارزشيابي مجموعه‌هاي كتابخانه‌هاي دانشگاهي سعودي بر اساس استاندارد ACRL». ترجمه محمد حسن نوكاريزي، پيام كتابخانه، زمستان 1371: 124-118. اعظمي ساردوئي، محمد. ارزيابي مجموعه منابع مرجع كتابخانه‌هاي مركزي و دانشكده‌هاي پزشكي دانشگاه‌هاي علوم پزشكي ايران، تهران و شهيد بهشتي. پايان‌نامه كارشناسي ارشد دانشگاه مديريت و اطلاع‌رساني پزشكي، 1374. پريرخ، مهري. پژوهشي پيرامون وضعيت كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد و ارائه يك الگوي مناسب براي نظام اطلاع‌رساني كتابخانه‌ها. مشهد: دانشگاه فردوسي مشهد، 1380. جنتي، شهلا. ارزشيابي مجموعه مرجع كتابخانه ملاصدرا دانشكده ادبيات و علوم دانشگاه پهلوي در زمينه علوم انساني. پايان‌نامه كارشناسي ارشد دانشگاه شيراز، دانشكده ادبيات و علوم انساني، 1356. جوكار، عبدالرسول. ارزيابي مجموعه كتب مرجع كتابخانه ملاصدرا، دانشكده ادبيات و علوم دانشگاه پهلوي. پايان‌نامه كارشناسي دانشگاه شيراز، دانشكده ادبيات و علوم انساني، 1357. دري‌فر، نفيسه. بررسي روند انتشار منابع مرجع تخصصي فارسي در رشته‌هاي علوم و فناوري در دو دهه اخير (77-1358) به روش كتابسنجي. پايان‌نامه كارشناسي ارشد علوم كتابداري و اطلاع‌رساني، دانشگاه فردوسي مشهد، دانشكده علوم تربيتي و روانشاسي، 1379. دغاغله، زهلوله. ارزيابي منابع مرجع دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه جندي شاپور اهواز. پايان‌نامه كارشناسي ارشد كتابداري، دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه شيراز، 1356. دياني، محمدحسين. روشهاي تحقيق در كتابداري. تهران: مركز نشر دانشگاهي، 1369. زنديان، فاطمه. ارزشيابي مجموعه منابع مرجع گروه فني و مهندسي سه دانشگاه و ارائه پيشنهادهاي مناسب جهت انتخاب و توسعه منابع اين كتابخانه‌ها. پايان‌نامه كارشناسي ارشد دانشگاه تربيت مدرس، دانشكده علوم انساني، 1376. ضيائي، ثريا. بررسي وضعيت مديريت كتابخانه‌هاي دانشگاه فردوسي مشهد. گروه كتابداري. دانشكده ادبيات و علوم انساني. دانشگاه آزاد اسلامي واحد تهران شمال. 1382. مجيري، شهين. بررسي ميزان آشنايي و استفاده دانشجويان دانشگاه فردوسي مشهد از منابع مرجع و عوامل مؤثر بر آن. پايان‌نامه كارشناسي ارشد علوم كتابداري و اطلاع‌رساني، دانشگاه فردوسي مشهد، دانشكده علوم تربيتي و روانشناسي، 1380. نيازي، سيمين. بررسي و ارزيابي منابع مرجع اختصاصي رشته‌هاي علوم پايه در كتابخانه‌هاي دانشكده‌هاي علوم دانشگاه‌هاي تهران، شهيد بهشتي و تربيت معلم تهران. پايان‌نامه كارشناسي ارشد دانشكده روانشناسي و علوم تربيتي، دانشگاه تهران، 1373. Biggs, Mary and Victor Bigs. (1987). "Reference collection development in academic libraries: Reports of a survey". RQ, 27,: 67-79. Carpenter, Kathryn Hammell. (1992). "Evalucation library resources for accreditation: Results of study".Bulletin of the Medical Library Association. (Feb): 131-139. Stroyan, Sue. (1985). "Collection overlap in hospital health science libraries: A case study". Bulletin of the Medical Library Association. 84 (Feb): 95-102. Truett, Carol. (1990). "Reference collection development, using the R.L.G. Conspectus". Reference Librarian. 29 (Feb): 53-63. 1. برگرفته از پايان‌نامه كارشناسي ارشد كتابداري و اطلاع‌رساني به راهنمايي مهري پريرخ 2. كارشناس ارشد كتابداري و اطلاع‌رساني 3. عضو هيئت علمي گروه كتابداري و اطلاع‌رساني دانشگاه فردوسي مشهد [4] . http://www.um.ac.ir [5] . Rogers, Robert. The Humanities: A Selective Guide to information Sources. Littleton, Cole: Libraries unlimited, 1979. [6] . Sheehy, Eugene P. Guid to Reference Books. Chicago: American Library Association, 1976

فصلنامه كتابداري و اطلاع رساني (اين نشريه در www.isc.gov.ir نمايه مي شود)

29 _ شماره اول، جلد8