مقدمه / هدف: پايگاه‎هاي اطلاعات علمي مهم‎ترين و پركاربردترين منابعي هستند كه اطلاعات موجود در آنها از طريق رابط كاربر قابل دسترسي است. يكي از راهكارها براي بر طرف ساختن چالشهاي موجود در محيط رابط كاربر، بررسي اين محيط بر پاية ديدگاه و رفتار اطلاع‏جويي كاربران است. هدف اين پژوهش، ارزيابي قابليت فهم‏پذيري محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي ابسكو، پروكوئست و ساينس دايركت و ميزان هدفمندبودن رفتار اطلاع‏جويي كاربران برپاية الگوي اليس مي‏باشد.
روش‏شناسي: پژوهش حاضر از نوع كاربردي است كه با استفاده از روش پيمايشي و با رويكردي تركيبي (فايلهاي ثبت رخداد جستجو و بلندانديشي كاربران و سياهة وارسي) با تأكيد بر فهم‎پذيري عناصر محيط رابط و بر پاية مؤلفه‎هاي رفتار اطلاع جويي كاربران انجام پذيرفته است. جامعة آن از ميان دانشجويان مقاطع تحصيلي كارشناسي ارشد و دكتري در حوزه‎هاي علوم انساني/ اجتماعي و علوم پايه/فني- مهندسي دانشگاه فردوسي انتخاب شد. براي تجزيه و تحليل داده‎هاي كمّي، از آمار توصيفي و استنباطي به كمك نرم افزاز آماري SPSS 16 و داده‎هاي كيفي، از تحليل محتوا استفاده گرديد.
يافته‎ها: يافته‎هاي پژوهش نشان داد ميزان قابل فهم بودن عناصر محيط رابط در پايگاه‎هاي مورد بررسي، ميانگيني متوسط به بالاتر دارد. يافته‎هاي ديگر نشان داد ميانگين بالاي پاسخها نشان‎دهندة وجود هدف در به كارگيري هر يك از عناصر محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي به وسيلة آزمودنيهاست. همچنين آزمون فرضيه‎ها نشان داد تفاوتي در رفتار اطلاع‏جويي كاربران دو حوزة تحصيلي علوم انساني/ اجتماعي و علوم پايه/فني - مهندسي از نظر به كارگيري مؤلفه‎هاي رفتار اطلاع‏جويي الگوي اليس(شروع، پيونديابي، مرور، تمايزيابي، ردگيري و برگيري) وجود ندارد.
كليدواژه‎ها: پايگاه‎هاي اطلاعاتي، رابط كاربر، الگوي رفتار اطلاع‏جويي، ديويد اليس.
مقدمه
رفتار اطلاع‏جويي و جستجوي اطلاعات از جمله موضوعهاي مهم در طراحي و بهينه‌سازي سامانه‎هاي اطلاعاتي براي ارائه خدمات مفيد به كاربران به شمار مي‎روند. با توجه به رشد روزافزون پايگاه‎هاي اطلاعاتي، لزوم بررسي فرايند اطلاع‏جويي كاربران در اين محيط‏ها دو چندان مي‎باشد. يك نظام بهينه و سودمند، مستلزم شناخت كاربر و چگونگي تعامل وي با آن نظام است. چنانچه كاربر محيطي را كه با آن در تعامل است نفهمد، فرايند تصميم‎گيري براي اطلاع‌يابي وي مختل مي‎شود. نوع استفاده كاربران از اين محيط‎ها و چگونگي راهبري فرايند اطلاع‏جويي توسط آنها، اهميت زيادي در طراحي رابط كاربر مناسب دارد. «ويلسون» (Wilson, 2000) رفتار اطلاع‏جويي را فعاليتي هدفمند مي‎داند كه فرد براي برآورده ساختن نيازهاي خود به كار مي‎گيرد. «مارچيونيني» (1998) ازآن به عنوان فرايندي يادگيرانه و هدفمند ياد مي‎كند. بنابراين، ارزيابي و تحليل فرايند اطلاع‏جويي دانشجويان و چگونگي درك آنها از قابليتهاي محيط رابط، با توجه به تنوع و گوناگوني پايگاه‎هاي اطلاعاتي، لازم و ضروري است و مي‏‏تو‏‏اند در ارائه خدمات مفيد و سودمند به آنها مؤثر واقع شود. بر اين اساس، مسئله اصلي پژوهش حاضر اين است كه مشخص نيست كاربران در فرايند اطلاع‏جويي خود به چه ميزان عناصر و ويژگيهاي محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي را درك كرده و چگونه فرايند اطلاع‏جويي خود را در اين محيط‏ها راهبري مي‎كنند. گفتني است، با توجه به وجود الگوهاي رفتار اطلاع‏جويي متعدد و مناسب بودن الگوي اليس در ارزيابي محيط‏هاي الكترونيكي از جمله پايگاه‎هاي اطلاعاتي، در انجام پژوهش حاضر الگوي رفتار اطلاع‏جويي اليس (1989) به عنوان بستر كار انتخاب شد. اين الگو داراي شش مؤلفه (شروع، پيونديابي، مرور، تمايزيابي، ردگيري و برگيري) است كه شرح آنها در بخش تحليل داده‎هاي كيفي آمده است.
هدفهاي پژوهش
هدف اصلي اين پژوهش، ارزيابي رفتار اطلاع‏جويي دانشجويان تحصيلات تكميلي دانشگاه فردوسي مشهد در محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي ابسكو ، پروكوئست و ساينس دايركت بر پايه الگوي اليس است. بر اين اساس، هدفهاي فرعي پژوهش شامل موارد زير است:
 بررسي محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي مورد نظراز لحاظ ميزان قابل فهم بودن عناصر آن در پشتيباني از رفتار اطلاع‏جويي دانشجويان بر اساس الگوي اليس
 بررسي ميزان هدفمند بودن رفتار اطلاع‏جويي دانشجويان در محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي بر اساس الگوي رفتار اطلاع‏جويي اليس
 ارائه پيشنهادهايي براي ارتقاء و بهينه‌سازي و قابل فهم‏كردن عناصر محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي و تسهيل فرايند اطلاع‏جويي دانشجويان.
سؤالهاي پژوهش
1. دانشجويان تحصيلات تكميلي استفاده‎كننده از پايگاه‎هاي اطلاعاتي تا چه ميزان عناصر محيط رابط را در انجام فرايند اطلاع‏جويي خود قابل فهم مي‎دانند؟
2. دانشجويان تحصيلات تكميلي استفاده كننده از پايگاه‎هاي اطلاعاتي تا چه ميزان فرايند اطلاع‏جويي خود را در محيط رابط به شيوه‎اي هدفمند انجام مي‎دهند؟
فرضية پژوهش
1. ميان رفتار اطلاع‏جويي دانشجويان تحصيلات تكميلي در دو حوزه موضوعي علوم انساني/اجتماعي و علوم پايه/فني- مهندسي در محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي مورد بررسي، تفاوت وجود ندارد.
پيشينة پژوهش
عمده‎ترين پژوهشهاي انجام شده در حوزة رفتار اطلاعاتي، بر رويكرد شناختي تمركز دارند. اين رويكرد ويژگيها و توانائيهاي شناختي فردي افراد را ارزيابي مي‎كند (Pettigrew, Fidel and Bruce, 2001). در پژوهش حاضر، الگوهاي رفتار اطلاع‏جويي كه با محوريت شناختي ارائه شده‎اند، مورد توجه قرار گرفته است و ساير رويكردها مد‌ّنظر نيست. در حوزة شناختي، الگوهاي رفتار اطلاع‌جويي متعددي توسط پژوهشگران مختلف ارائه شده است (Taylor, 1986; Belkin, 1982a, 1982b; Bates, 1989; Ellis, 1989, 1993, 1997; Marchionini, 1995; Wilson, 1999; Kuhlthau, 1999 ).
پژوهشهاي زيادي در كشورهاي پيشرفته بر مبناي الگوي اليس انجام شده است. از جملة اين پژوهشها مي‎توان به پژوهش «چو، دلتور و ترنبال» (Choo, Deltor and Turnbull, 2000 ; Meho and Tibbo, 2003; Makri, Blandford, and Cox 2008) اشاره كرد. در اين پژوهشها كاربردپذيري الگوي اليس در ميان گروه‎هاي مختلف بررسي شده است.
ارزيابي رفتار اطلاع‏جويي وكلاي حقوقي، پژوهش ديگري بود كه توسط «ماكري، بلندفورد و كوكس» (Makri, Blandford, and Cox 2008) انجام پذيرفت. در اين پژوهش، تلاش شد تا رفتار اطلاع‏جويي آزمودنيها با استفاده از فايلهاي ثبت رخداد ، پروتكل شفاهي بلندانديشي و مصاحبه بر مبناي الگوي رفتار اطلاع‏جويي اليس، ارزيابي و تحليل شود. يافته‎هاي اين پژوهش افزون بر اينكه تمامي شش مؤلفه الگوي اليس را در رفتار اطلاع‏جويي وكلا شناسايي كرد، هفت مؤلفه الگوي رفتار اطلاع‏جويي را كه مختص جامعة مورد بررسي بودند، ارائه نمود.
در ايران معدود پژوهشهايي به كاربرد پذيري اين الگو در محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي پرداخته‌اند. در پژوهشي كه توسط «اعظمي و فتاحي» (1388) انجام شد، محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي ابسكو، ارمرالد ، پركوئست و ساينس دايركت بر مبناي الگوي رفتار اطلاع‏جويي اليس ارزيابي شد. يافته‎ها نشان داد وضعيت رابط كاربر اين پايگاه‎ها از حيث به كارگيري مؤلفه‎هاي رفتار اطلاع‏جويي اليس مطلوب نيست. همچنين، در پژوهش جداگانة ديگر، «اعظمي، فتاحي و پريرخ» (2011) محيط رابط كاربر كتابخانه‎هاي ديجيتال گرين استون (Greenstone)، گنيشا (Ganisha) و فدورا (Fedora) را با استفاده از الگوي اليس و الگوي معنابخشي دروين بر مبناي روش ارزيابي مكاشفه‏اي بررسي كردند. نتايج نشان داد امكان به كارگيري مؤلفه‎هاي دو الگوي اليس و دروين در محيط رابط كتابخانه‎هاي ديجيتال مورد بررسي، وجود دارد.
در يك جمع‎بندي كلي از مرور پيشينة پژوهش‎، چنين استنباط مي‎شود كه خلأ پژوهشهاي كاربردي در زمينة ارزيابي رفتار اطلاع‎جويي كاربران در محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي، در متون اين حوزه ديده مي‎شود. همچنين، مشخص شد بيشتر پژوهشها از روش پيمايشي و با رويكرد تركيبي براي گردآوري اطلاعات استفاده كرده‎اند.
روش پژوهش و شيوة گردآوري داده‎ها
روش اين پژوهش، تركيبي و يا آميخته (كمّي و كيفي) است. جامعة اين پژوهش را 30 نفر از دانشجويان تحصيلات تكميلي (كارشناسي ارشد و دكتري) دو حوزه موضوعي علوم انساني/ اجتماعي و علوم پايه/فني - مهندسي در دانشگاه فردوسي مشهد تشكيل مي‏دهد. ابزار گردآوري داده‎ها فايلهاي ثبت رخداد جستجو و بلندانديشي كاربران و سياهة وارسي است. داده‎هاي كمّي با استفاده از سياهة وارسي گردآوري و از طريق آزمون‏هاي آماري مناسب تجزيه تحليل گرديد. سياهة وارسي بر اساس يك طيف سه قسمتي از خيلي زياد تا خيلي كم، طرح گرديد. به هر يك از اين گزينه‎ها نمره 0تا 2 تعلق گرفت؛ يعني امتياز 0 براي هيچ، 1 براي متوسط و2 براي زياد. همچنين، براي تشخيص نحوة جستجوي اطلاعات دانشجويان در محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي، از الگوي رفتار اطلاع‏جويي اليس(شروع، پيونديابي، مرور، تمايز،ردگيري و برگيري) به عنوان بستركار استفاده شد.
يافته‎هاي پژوهش
داده‎هاي به دست آمده از تجزيه و تحليل اطلاعات جمعيت شناختي 30 آزمودني شركت كننده در پژوهش نشان داد 3/43 % آزمودنيها دانشجوي كارشناسي ارشد و 7/56 % دانشجوي دكتري بوده‎اند. تعداد دانشجويان كارشناسي ارشد نسبت به دانشجويان دكتري كمتر است. دليل آن اين است دانشجويان دكتري به واسطة نياز نسبت به دانشجويان كارشناسي ارشد، بيشتر در كار با پايگاه‎هاي اطلاعاتي آشنا بودند و از اين پايگاه‎ها استفاده كرده بودند. اين امر باعث شد تعداد بيشتري از دانشجويان مقطع دكتري به طور داوطلبانه به منظور گرفتن پاسخهاي مورد نياز در پژوهش شركت كنند. متغير مورد بررسي بعدي، حوزه تحصيلي آزمودنيهاست. بر اساس داده‎هاي به دست آمده 3/43 % از آزمودنيها از حوزة علوم انساني/اجتماعي و 7/56 % از حوزة علوم پايه/فني- مهندسي بوده است. اين داده‎ها نشان مي‏دهد تعداد دانشجويان رشته‎هاي علوم پايه/فني - مهندسي بيشتر از دانشجويان علوم انساني/اجتماعي است. دليل آن، حذف دانشجويان دانشكده الهيات (به عنوان يكي از دانشكده‎هاي علوم انساني/اجتماعي) از جامعة پژوهش است، زيرا دانشجويان تحصيلات تكميلي اين دانشكده به دليل متكي‏بودن به منابع غير انگليسي (عمدتاً فارسي و عربي)، از پايگاه‎هاي اطلاعاتي مورد بررسي در اين پژوهش استفاده نمي‏كنند و با آنها نيز آشنايي ندارند.
پاسخ به پرسش اول پژوهش: دانشجويان تحصيلات تكميلي و حوزه‎هاي موضوعي تا چه ميزان عناصر محيط رابط را در فرايند اطلاع‏جويي خود قابل فهم مي‎دانند؟
براي پاسخ به اين سؤال، ابتدا از هر يك از كاربران خواسته شد به طور جداگانه وارد پايگاه‎هاي اطلاعاتي شوند و بر اساس شناختي كه از عناصر محيط رابط دارند، به جستجوي كليدواژه‎هاي مورد نظر (آلاينده‎هاي هوا - سلامتي افراد - ايران) بپردازند. پس از پايان جستجو، از طريق سياهه وارسي ميزان قابل فهم بودن عناصر محيط رابط توسط دانشجويان اندازه‎گيري گرديد. منظور از قابل فهم بودن عناصر محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي، دركي است كه كاربران بر اساس الگوي رفتار اطلاع‏جويي اليس درحين جستجو از عناصر محيط رابط پيدا كرده‌اند. اين عناصر در تحقيقي جداگانه (Aazami and Fattahi, 2010) بر اساس الگوي اليس در محيط رابط شناسايي شده‎اند.
براساس داده‎هاي جدول 2، مشخص مي‎شود براي تمامي عناصر رفتار اطلاع‏جويي مورد بررسي، ميزان قابل فهم بودن ميانگيني متوسط به بالاتر دارد. در همين راستا، يافته‎هاي به دست آمده نشان داد ميزان فهم كاربران نسبت به عناصر رفتار اطلاع‏جويي شروع، پيوند‏يابي، مرور، تمايزيابي و برگيري، از سطح متوسط بالاتر و براي مؤلفة ردگيري از متوسط پايين‌تر است.

جدول 1. ميزان قابل فهم بودن مؤلفه‎هاي رفتار اطلاع‏جويي بر اساس جستجوهاي كاربران

در بخش ديگر پاسخ به سؤال اول پژوهش تلاش شده است تا با استفاده از آزمونهاي آماري مناسب، از رويكردي ديگر به بررسي سؤال مورد نظر پرداخته شود تا بتوان نظر صائب‎تري دربارة يافته‎هاي توصيفي ارائه داد. با توجه به اينكه متغير «ميزان قابل فهم‏بودن» عناصر محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي داراي توزيع نرمال است، از آزمون پارامتريt يك نمونه‏اي براي آزمون فرضيه استفاده خواهد شد. چون سطح معناداري برابر 000/0 است، لذا در سطح فرض صفر را رد و فرض مقابل را مي‎پذيريم؛ يعني ميزان قابل فهم بودن عناصر محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي نسبت به عناصر رفتار اطلاع‏جويي معنادار است. در واقع، ميانگين بالاي پاسخها نشان مي‏دهد ميزان فهم و درك آزمودنيها از عناصر محيط رابط بسيار بالا بوده است. كاربران در هنگام اطلاع‏جويي به برخي از عناصر محيط رابط بيشتر توجه كرده‎اند، زيرا فهم و درك بالا نشان‎دهندة نقش مهم‎تر برخي از عناصر و اجزاي محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي در دسترسي آنها به اطلاعات مورد نياز است. درك نكردن و يا فهم پايين كاربران از برخي اين عناصر محيط رابط باعث مي‎شود با وجود ارزشمندي و تأثيرگذاري آنها، كمتر مورد توجه واقع شوند.
پرسش دوم پژوهش: دانشجويان تحصيلات تكميلي استفاده‎كننده از پايگاه‎هاي اطلاعاتي مورد بررسي تا چه ميزان فرايند اطلاع‏جويي خود را در محيط رابط به شيوه‎اي هدفمند انجام مي‎دهند؟
منظور از هدفمند بودن رفتار اطلاع‏جويي كاربران در محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي مورد بررسي، پيروي كردن كاربران از الگوي مشخصي از رفتار اطلاع‏جويي به هنگام جستجو، بازيابي و بررسي نتايج است. در اين پژوهش، چنانچه رفتار اطلاع‏جويي كاربران در محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي با جزئيات الگوي اليس همخواني بيشتري داشته باشد، نشان مي‏دهد فرايند اطلاع‏جويي آنها هدفمند بوده است. به عبارتي، كاربر از روي قصد و نيت و بر اساس منطق و الگوي رفتار اطلاع‏جويي خاص به جستجوي اطلاعات در محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي مي‎پردازد. به همين منظور، پژوهشگر فرايند جستجوي هر يك از كاربران را در محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي با مؤلفه‎هاي الگوي اطلاع‌جويي اليس مطابقت داده و ميزان اين انطباق را بر اساس طيف ليكرت اندازه گيري است.
چنان كه جدول 2 نشان مي‎دهد، مؤلفه‎هاي «شروع»، «پيونديابي»، «مرور»، «تمايز» و «برگيري» از ميانگين بالاترند، اما در خصوص عنصر رفتار اطلاع‏جويي «ردگيري» از ميانگين پايين‎تر است. دليل آن آشنا نبودن آزمودنيها با قابليتهاي محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي در ارتباط با عنصر رفتار اطلاع‏جويي ردگيري است. معرّف اين عنصر در محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي مورد بررسي، وجود گزينه‎هاي Alert و RSS است كه كمتر مورد توجه جامعة اين پژوهش قرار گرفته است.

جدول2. ميزان هدفمندبودن رفتار اطلاع‏جويي كاربران بر اساس مؤلفه‎هاي الگوي اليس

چنان كه در سؤال اول مطرح شد، درسؤال دوم نيز تلاش گرديد تا براي اطمينان بيشتر از يافته‎هاي پژوهش، از آزمون استنباطي مناسب استفاده شود. با توجه به اينكه متغير ميزان هدفمندبودن اطلاع‎جويي كاربران محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي داراي توزيع نرمال است، از آزمون پارامتري t يك نمونه‏اي براي پاسخ به سؤال استفاده خواهد شد.
چون سطح معنا‎داري معادل 000/0 است، در سطح فرض صفر را رد و فرض مقابل را مي‎پذيريم. نتايج بيانگر اين است كه ميزان هدفمندبودن رفتار اطلاع‎جويي كاربران محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي معنادار است. يعني اكثركاربران به هنگام جستجو در محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي، عناصر محيط رابط را به‎طور هدفمند به كار گرفته‎اند. در واقع، ميانگين بالاي پاسخها نشان مي‎دهد ميزان هدفمندي رفتار آزمودنيها در استفاده و به كارگيري عناصر محيط رابط، از حد‎ ميانگين بسيار بالاتر است.
فرضية پژوهش: ميان الگوي رفتار اطلاع‏جويي كاربران محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي مورد بررسي در دو حوزة موضوعي علوم انساني/اجتماعي و علم پايه/فني - مهندسي تفاوت معناداري وجود ندارد.
طرح اين فرضيه در اين پژوهش مي‎تواند كاربران حوزه‎هاي مختلف را از حيث شيوه‎هايي كه در جستجوي اطلاعات به كار مي‎بندند، شناسايي كند. چنان كه جدول 3 نشان مي‎دهد، ميانگين ميزان تفاوت در الگوي رفتار اطلاع‏جويي كاربران بر اساس مؤلفه‎هاي «شروع»، «پيونديابي»، «مرور»، «تمايزيابي» و «برگيري» از متوسط بالاتر و در خصوص عنصر رفتار اطلاع‏جويي «ردگيري» اين ميزان از متوسط پايين‌تر است.

جدو3. ميزان تفاوت رفتار اطلاع‏جويي كاربران دو حوزه موضوعي علوم انساني/ اجتماعي و علوم پايه/ فني- مهندسي

با توجه به نرمال بودن متغير رفتار اطلاع‏جويي كاربران، قبل از انجام اين آزمون بايد فرض برابري واريانسها را در دو گروه علوم انساني/ اجتماعي و علوم‏پايه - فني‏مهندسي را با آزمون Leven Test مقايسه كنيم. چنانچه فرض برابري واريانسها رد شود، بايد از فرمولهاي ديگري براي انجام آزمون tي استودنت استفاده كرد. چون سطح معناداري معادل 869/0 مي‎باشد، در سطح فرض برابري واريانسها را مي‎پذيريم.

جدول 4. نتايج آزمون t استودنت براي متغير رفتار كاربران

با توجه به نتايج حاصل از جدول 4، چون سطح معناداري معادل 094/0 مي‎باشد، در سطح فرض صفر را رد نمي كنيم؛ يعني ميان رفتار اطلاع‏جويي كاربران در دو حوزه، تفاوت معناداري وجود نداشته است. در واقع، دانشجويان در فرايند جستجوي خود تمامي شش مؤلفه رفتار اطلاع‏جويي اليس را به كار گرفته و از آنها استفاده مي‎كنند. بنابراين، حوزة تحصيلي هيچ‎گونه تأثيري بر رفتار اطلاع‏جويي آنها در ارتباط با مؤلفه‎هاي رفتار اطلاع‏جويي اليس نگذاشته است. يافته‎هاي اين بخش از پژوهش با يافته‎هاي پژوهش «نارمنجي و نوكاريزي» (1389) نيز همخواني دارد. آنها در پژوهشي به بررسي رفتار اطلاع‏جويي دانشجويان تحصيلات تكميلي بر بستر الگوي رفتار اطلاع‏جويي كولثاو پرداختند. نتايج نشان داد در رفتار اطلاع جويي دانشجويان از حيث استفاده از الگوي مزبور، تفاوت معناداري وجود ندارد. پژوهش «حري و كشاورز» (1388) نيز مشخص ساخت به طوركلي تفاوت معناداري در رفتار اطلاع جويي دانشجويان بر اساس الگوي مارچيونيني (1995) وجود ندارد. دانشجويان مورد مطالعة اين پژوهش رفتارهاي بسيار مشابهي از خود نشان دادند تا آنجا كه در توقف و تردد و به كارگيري فرايند جستجوي اطلاعات، بسيار ساده و همگون و يكنواخت عمل كردند.
تحليل كيفي
داده‎هاي به دست آمده در اين قسمت از پژوهش با استفاده از ابزارهاي كيفي همچون فايلهاي جستجو (ثبت رخداد) و پروتكل شفاهي بلند فكر كردن به منظور پاسخگويي به سؤالهاي 1 و 2 و آزمون فرضية پژوهش گردآوري و با رويكرد تحليل محتوا، كدگذاري موضوعي شد. همچنين، تلاش شد الگوي رفتار اطلاع‏جويي دانشجويان از طريق انطباق دادن با الگوي اليس (شش مؤلفه آن) شناسايي گردد. اين شيوه كمك‎كرد تا الگوي رفتار اطلاع‏جوي اليس (1989) در حوزه‎هاي ديگر و در ميان گروه‎هاي متفاوت با جامعه اولية آزمون و كاربردپذيري آن، مورد سنجش قرار گيرد:
1- شروع: به جستجوي اطلاعات در حوزه‎اي خاص و دربارة يك موضوع جديد، شروع گفته مي‎شود. در اين پژوهش از آزمودنيها خواسته شد تا بر اساس كليدواژه‎هاي از پيش تعيين شده به جستجو در محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي بپردازند. انتخاب و نحوة استفاده از قابليتهاي جستجو در محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي مورد بررسي، به عنوان فعاليت شروع در نظر گرفته شد. بيشتر آزمودنيها از هر دوگروه علوم انساني/اجتماعي و علوم پايه/ فني - مهندسي با «جستجوي پيشرفته» رفتار اطلاع‏جويي خود را آغاز مي‏كردند. در مصاحبه‌هايي كه انجام گرفت، يكي از آزمودنيها در همين راستا چنين عنوان داشت: «من معمولاً سرچ خود را در خانة مربوط به سرچ پيشرفته آغاز مي‏كنم.» كاربري ديگر رفتار شروع را چنين توصيف نموده: «من جستجوي خود را با وارد كردن آلاينده‎هاي هوا در خانه جستجو آغاز مي‏كنم و هر چند بار كه لازم باشد، اين كار را تكرار مي‏كنم.» كاربري ديگر نيز گفت: «اگر بخواهيم مقاله‎هاي مرتبط در حوزه آلودگي هوا را به دست آوريم، بايد آنها را در باكس جستجو سرچ كنيم.» آزمودني ديگري نحوة شروع اطلاع‏جويي خود در محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي را چنيين توصيف كرد: «من كليدواژه‎هاي موردنظر و يا پيشنهادي را در خانة جستجو مي‏گذارم. براي مثال، ابتدا pollution air را وارد مي‏كنم، بعد جستجوي خود را با واژه‎هاي عمومي‎تر بسط مي‏دهم.»
2- پيونديابي: به معناي دنبال كردن استنادها، پانويس‎ها و منابع موجود در منبع اوليه است. براي شناسايي اين مؤلفه، به طور شفاهي از طريق تكنيك بلندانديشي از كاربران سؤال شد در حين اطلاع‎جويي، از رفرنسها، استنادها، پانويسها و منابع موجود در منبع اوليه استفاده مي‏كنند؟ پاسخ تمامي آزمودنيها از هر دوگروه آزمودني علوم انساني/اجتماعي و علوم پايه/ فني - مهندسي به اين سؤال پژوهشگر مثبت بود. آنها عنوان داشتند كه به منظور افزايش دانش خود در يك حوزه بويژه در مواردي كه حوزة مورد جستجو برايشان جديد باشد، به طور حتم منابع و مآخذ مقاله‎هاي مرتبط را مطالعه مي‏كنند. يكي از آزمودنيها در اين خصوص چنين گفت: «وقتي مقاله‎اي را به دست مي‏آورم و احساس مي‏كنم مرتبط است، حتما منابع موجود در پانويس آن را جستجو مي‏كنم.» آزمودني ديگري عمل پيونديابي را در محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي چنين توضيح داد: «اول مقاله را مي‏خوانم، پانويسها و رفرنسهاي داخل متن و منابع پاياني را بررسي و هركدام را كه با موضوع جستجويم مرتبط باشد، دوباره جستجو مي‏كنم.»
3- مرور: به بررسي محتواي منابع شناسايي شده از طريق بررسي فهرستها، عنوانها و چكيده‎ها و محتواي اطلاعاتي منابع مرتبط با موضوع مورد علاقه گفته مي‎شود. در اين پژوهش، فعاليت بررسي عنوانها، مطالعة چكيده، كليدواژه‎ها و متن يك مقاله به عنوان رفتار «مرور» در نظر گرفته شده است. اين رفتار در فعاليتهاي اطلاع‏‏جويي يكي از كاربران چنين ظاهر شده است: «من معمولاً عنوانهاي مقاله‎هاي به دست آمده را بررسي و در صورت مرتبط بودن، متن مقاله را مطاله مي‏كنم.» آزمودني ديگري مرور را به صورت فرايندي انجام مي‎دهد: «اول عنوانهاي مقاله‎هاي به دست آمده را مرور مي‏كنم، بعد چكيدة مقاله‎ها را بررسي و در مرحلة بعدي اصل مقاله را باز مي‏كنم تا نسبت به مرتبط بودن آن با نيازم مطمئن شوم.»
4- تمايزيابي: يعني انتخاب و ارزيابي منابع در مقايسه با ساير منابع، بر اساس جهت‏گيري و معيارهايي كه فرد در استفاده از آن مد‎ نظرش است. در اين پژوهش، به هرنوع فعاليتي كه باعث شود كاربر جستجوي خود را از نظر نوع منبع، تاريخ نشر، نويسندگان، نوع منبع و... محدود كند، تمايز گفته مي‏شود. در محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي، كاربر مي‏تواند با استفاده از قابليتهاي موجود در محيط رابط، جستجوي خود را با استفاده از شيوه‎هاي مختلف از جمله محدود كردن در عنوان، متن، چكيده مقاله‎ها، محدودة زماني و مكاني، خاص و محدود نمايد. يكي از آزمودنيها فعاليت تمايزيابي را چنين در محيط رابط بكار مي‏بندد: «من ابتدا جستجويم را به مقاله‎ها محدود مي‏كنم. با اين عمل، كتابها از جستجوي من حذف مي‎شوند و در نهايت از رابط مي‏خواهم اين كليدواژه‎ها را در ژورنالها برايم جستجو كند.»
5- ردگيري: كه طي آن فرد تلاش مي‏كند به واسطة دسترسي به اطلاعات جديد، دانش خود را به طور مرتب در حوزة مورد علاقه روزآمد نگه دارد. رفتار ردگيري در محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي مورد بررسي به وسيلة آزمودنيها به كار گرفته نمي‏شود. محيط رابط كاربر دو قابليت را تحت عنوان Alert و RSS در پيش فرض خود طراحي كرده است. هشدار (Alert) كه از طريق نشاني ايميل كاربر فعال مي‎شود. اين عنصر رفتار اطلاع‏جويي، جز در پايگاه ابسكو، در ساير پايگاه‎هاي اطلاعاتي همانند پركوئست و الزوير مورد توجه واقع نشده است، اما بيشتر آزمودنيها از هر دوگروه علوم انساني/ اجتماعي و علوم پايه/ فني– مهندسي از قابليتها و وجود آن در محيط رابط بي اطلاع بودند. اين مسئله باعث شد پژوهشگر نتواند از طريق فايلهاي جستجوي ثبت رخداد، اين رفتار اطلاع‏جويي كاربران را مشاهده كند. بنابراين، به طور شفاهي از آنها سؤال شد آيا به منظور روزآمد نگه دانش خود از سرويسهاي Alert و RSS استفاده مي‎كنند؟ پاسخ تمامي آزمودنيها از هر دوگروه علوم انساني/اجتماعي و علوم پايه/ فني - مهندسي به اين سؤال پژوهشگر منفي بود. آنها عنوان داشتند كه با اين قابليت آشنايي ندارند و نمي‎دانند چه خدماتي را ارائه مي‎دهد. به نظرمي رسد با توجه به ضعف محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي در معرفي اين قابليت به كاربران و آشنا نبودن آنها با اين فعاليت اطلاع‏جويي در محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي، باعث شده است كاربران نتوانند آن را به كار گيرند.
6- بر‏گيري: به رفتاري گفته مي‎شود كه در آن فرد نهايت با تمركز بر يك منبع خاص تلاش مي‏كند اطلاعات مرتبط با زمينة مورد مطالعه را به دست آورد و يا ذخيره كند. در محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي مورد بررسي كاربران پس از اطمينان از مرتبط بودن مدارك به دست آمده، اقدام به ذخيره، تهية كپي و پرينت مقاله مي‎كنند كه اين رفتار با عنوان رفتار اطلاع‏جويي برگيري در نظر گرفته شده است. اين رفتار اطلاع‏جويي در ميان كاربران از هر دوگروه آزمودني علوم انساني/اجتماعي و علوم پايه/ فني– مهندسي متداول بود و توسط آنها به كار گرفته شد. براي مثال، يكي از آزمودنيها فعاليت خود را چنين توصيف نمود: «وقتي مقاله را مرتبط ديدم، اصل آن را ذخيره و بعد آن را با حوصله مطالعه مي‏كنم.» كاربر ديگري فعاليت برگيري خود را چنين توصيف كرد: «معمولاً من اصل مقاله را ذخيره مي‏كنم، اول فايل آن را ايجاد و مقاله را در آن ذخيره مي‏كنم. برخي از پايگاه‎ها اجازه مي‎دهند تا اصل مقاله را به آدرس ايميل خود ارسال كنم.» از جمله دلايلي كه مي‎توان درمتداول بودن رفتار اطلاع‏جويي برگيري در ميان جامعه اين پژوهش ذكر كرد اين است كه هدف اكثر جستجوگران دسترسي به نتيجه است. اين نتيجه مي‏تواند از طريق دسترسي به اصل مدرك برآورده شود.
به طوركلي، يافته‎هاي به دست آمده از شيوه‎هاي كمّي و كيفي اين پژوهش نشان داد الگوي رفتار اطلاع‌جويي اين گروه‎ها نيز با مؤلفه‎هاي الگوي اليس همخواني و مشابهت دارد. در واقع، اختلافي ميان رفتار اطلاع‌جويي حوزه‎هاي مختلف دانشي مورد نظر پژوهش حاضر در استفاده و طي كردن فرايند اطلاع‏جويي بر اساس الگوي اليس وجود ندارد. علاوه بر اين، عناصر محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي، بر پاية الگوي رفتار اطلاع‌جويي اليس به صورت هدفمند به كار گرفته شد.
بحث و نتيجه‎گيري
مطالعة رفتار كاربران در فرايند اطلاع‏جويي و در تعامل با محيطهاي اطلاعاتي جديد، توجه بسياري از پژوهشگران را به خود جلب كرده است. نتايج يافته‎هاي به دست آمده از تحليل كمّي و كيفي اين پژوهش، وجود مؤلفه‎هاي رفتار اطلاع‏جويي اليس را با ميزان بالا در رفتار دانشجويان تأييد مي‎كند. مي‎توان گفت، ميان رفتار اطلاع‌جويي دانشجوياني كه در اين پژوهش شركت كرده‌اند، مشابهت بسيار بالايي وجود داشت تا آنجا كه در شروع، مرور، تمايز و بر گيري، بسيار همگون و يكدست عمل كردند. اين مشابهت مي‎تواند ناشي از شرايط و ويژگيهاي خاص محيطهاي الكترونيكي از جمله پايگاه‎هاي اطلاعاتي باشد. همان‎طوركه نتايج اين پژوهش نشان داد، الگوي اليس براي ارزيابي رفتار اطلاع‏جويي دانشجويان در محيطهاي الكترونيكي همچون پايگاه‎هاي اطلاعاتي، كاربرد پذير است.
در مقايسة يافته‎هاي پژوهش حاضر با ديگر پژوهشهاي انجام گرفته، يافته‎هاي اين بخش از پژوهش نشان داد الگوي رفتار اطلاع‏جويي اين گروه‎ها نيز با مؤلفه‎هاي الگوي اليس همخواني و مشابهت دارد. در واقع، اختلافي ميان رفتار اطلاع‏جويي حوزه‎هاي مختلف دانشي در استفاده و طي كردن فرايند اطلاع‏جويي بر اساس الگوي اليس وجود ندارد. همچنين، الگوي رفتار اطلاع‏جويي كاربران فرايندي نيست، يعني لزوما، يكي پس از ديگري رخ نمي‌دهد و ممكن است پس و پيش انجام شود. در اين رابطه، اليس (1989) اذعان داشته است كاربران در محيطهاي الكترونيكي همانند پايگاه‎هاي اطلاعاتي از فرايندهاي متفاوتي پيروي نمي‏كنند و شش مؤلفه الگوي رفتار اطلاع‏جويي در ميان تمامي گروه‎ها مشترك مي‏باشند. علاوه بر اين، دليل بالا بودن ميزان فهم و هدفمند بودن رفتار اطلاع‏جويي كاربران در استفاده از عناصر محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي مورد بررسي مي‎تواند به سابقة نسبت طولاني و بهبود تدريجي محيطهاي رابط اين پايگاه‎ها در طول سه دهة اخير مربوط باشد.
به طور كلي، يافته‎هاي پژوهش حاضر بيانگر آن است كه الگوي رفتار اطلاع‏جويي اليس در محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي كاربرد دارد و كاربران به صورت هدفمند آن را دنبال مي‎كنند. همچنين، فهم كاربران از عناصر محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي مورد بررسي، در سطح مطلوبي است. دليل بالا بودن ميزان فهم و هدفمندبودن رفتار اطلاع‏جويي كاربران در استفاده از عناصر محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي مورد بررسي مي‏تواند به سابقة نسبتاً طولاني و بهبود تدريجي محيطهاي رابط اين پايگاه‎ها در طول سه دهة اخير مربوط باشد.
پيشنهادها
• با توجه به اينكه حوزه تعامل انسان با رايانه، حوزه‎اي ميان رشته‎اي است، پيشنهاد مي‏شود ديدگاه گروه‎هاي ديگر از جمله متخصصان كتابداري و روانشناسان در پژوهشهاي مرتبط با ارزيابي و باز طراحي محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي بررسي شود.
• با توجه به اين نتايج، لزوم حضور ميانجيهاي انساني از جمله كتابداران در زمينة كمك به تسهيل رفتار اطلاع‏جويي كاربران در محيط رابط پايگاه‎هاي اطلاعاتي و نيز كمك متخصصان كتابداري و اطلاع‎رساني به بازطراحي اين محيطها از طريق به كارگيري مؤلفه‎هاي رفتار اطلاع‏جويي احساس مي‏شود.
• تمركز پژوهش حاضر بر حوزة مطالعات مربوط به رفتار اطلاع‏جويي كاربران در محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي است. اين حوزه زير مجموعه تعامل انسان با رايانه به شمار مي‎رود. بر اين اساس و با توجه به محدوديت اين پژوهش و به منظور كسب اطمينان در زمينه احتمال تعميم يافته‎ها، پيشنهاد مي‏شود پژوهشهاي مشابه ديگري با گروه‎هاي مختلف كاربران در حوزه‎هاي موضوعي و شرايط ديگر انجام گيرد.
• پيشنهاد مي‏شود پژوهشهاي مشابهي در رابط كاربر ساير محيطها و منابع الكترونيكي همانند: كتابخانه‎هاي ديجيتال، وب‎سايتها، و ساير پايگاه‎هاي اطلاعاتي ديگر انجام شود تا بتوان شباهتها و تفاوتهاي آنها را در زمينة فهم‎پذيري محيط رابط و نيز كاربرد الگوهاي رفتار اطلاع‎يابي، شناسايي كرد.
• پيشنهاد مي‎شود با استفاده از روشهاي پژوهش مشابه، محيط رابط كاربر پايگاه‎هاي داخلي نيز بررسي شود تا ميزان فهم‌پذيري آنها در ارتباط با رفتار اطلاع‌يابي كاربران سنجيده شود.
منابع
 اعظمي، محمد و رحمت الله فتاحي (1388). تطابق رابط ‏گرافيكي كاربر پايگاه‎هاي اطلاعاتي با مدل رفتار اطلاع‏‎جويي اليس. فصلنامه علوم و فناوري اطلاعات، دوره 25، شماره 2، صص. 347-264.
 حري، عباس و حميد كشاورز (1383). بررسي فرايند اطلاع‏جويي پيوسته دانشجويان كارشناسي ارشد كتابداري و اطلاع‌رساني دانشگاه‎هاي دولتي شهر تهران. مجله كتابداري، 38(41): 1-42.
 نارمنجي، مهدي و محسن نوكاريزي (1389). بررسي رفتار اطلاع‏يابي دانشجويان تحصيلات تكميلي دانشگاه‎هاي بيرجند و فردوسي بر اساس الگوي فراگرد جستجوي اطلاعات كولثاو. فصلنامه علوم و فناوري اطلاعات، دوره 26، شماره 1، صص.165-145.
 Azami, Mohammad, Fattahi, Rahmatollaah and Parierokh, Mehri (2011). Matching the user interface in digital libraries with the user information seeking behaviour: A sense making approach, International Conference of Asian Special Libraries (ICoASL 2011) on building user trust: the key to special libraries renaissance in the digital area in association with Japan Special libraries Association(JSLA) organised by Special Libraries Association (SLA) – Asian Chapter, Tokyo, Japan.
 Azami, Mohammad and Fattahi, Rahmatollah (2010). Match graphical databseses' user interface with Ellis's information seeking behavior model: a qualitative approach. QQML2010: International Conference on Qualitative and Quantitative Methods in Libraries, Chania, Crete, Greece, 25-28 May 2010.
 Bates, M. J. (1989). The Design of browsing and berry picking techniques for the online search interface. Online Review, 13: 407-424.
 Belkin, N. J. , Oddy, R. N and Brooks, H. M. (1982a). ASK for information retrieval: Part 1 Background and theory. Journal of Documentation, 38 (2): 61-71.
 Belkin, N. J. , Oddy, R. N and Brooks, H. M. (1982b). ASK for information retrieval: Part 1 Background and theory. Journal of Documentation, 38(3): 145-164.
 Choo, C. W. ; Detlor, B & Turnbull. D. (2000). Information seeking on the web: an integrated model of searching and browsing. Retrieved from: http://firstmonday.org/issues/issue5_2/choo/index.html
 Ellis, D. (1989). A behavioral approach to information retrieval system design. Journal of Documentation, 45(3): l71-202.
 Ellis, D.; Cox, D and Hall, K., (1993). A Comparison of information seeking patterns of researchers in the physical and social Sciences. Journal of Documentation,49, 356-360.
 Ellis, D. and M. Haugan., (1997). Modeling information seeking patterns of engineers and research scientists an industrial environment. Journal of Documentation, 53(4): 384-403.
 Kuhlthau, C.C.(1991).Inside the information search process: Information seeking from the user's perspective. Journal of the American Society for Information Science, 42, 361-371.
 Makri, S. ; Blandford, A. & Cox, A. L. (2008). Investigating the information-seeking behaviour of academic lawyers: from Ellis’s model to design. Information Processing and Management, Vol.44, No.2, 613-634.
 Marchionini, G. (1995). Information seeking in electronic environments. Cambridge, Uk: Cambridge University Press.
 Marchionini, G. and Komolodi, A. (1995). Design of interface for information seeking. Annual Review of Information Science and Technology, 33 information today, 89-129.
 Meho, L. I. and Tibbo, H.R. (2003) Modeling the information-seeking behavior of social scientists: Ellis’ study revisited”, Journal of the American Society for Information Science and Technology, 54 (6): 570-587.
 Pettigrew, K. E., Fidel, R., and Bruce, H. (2001). Conceptual frameworks in information behavior. Annual Review of Information Science and Technology, 35, 43-78